خبرگزاری مهر، گروه استانها-فهیمه اجاقلو: خلیج گرگان، نگین ارزشمند دریای خزر این روزها با سرعت نگرانکنندهای در حال خشک شدن است. اگر چه بخشی از پدیده خشک شدن خلیج گرگان ریشه در چرخههای طبیعی دریای کاسپین دارد، اما آنچه این روند را نگرانکننده و شتابان کرده، اثرات انسانی و مدیریتی است که طی دهههای گذشته بیوقفه بر محیط زیست شمال کشور وارد شده است. تا جایی که خشک شدن خلیج گرگان امروزه به یکی از بحرانیترین مسائل زیستمحیطی ایران تبدیل شده است.
در این میان اگر چه راهکارهای مقطعی و کوتاه مدت از جمله لایروبی و بازگشایی کانالهای ورودی آب برای نجات خلیج گرگان انجام شده است اما به گفته کارشناسان عدم اقدامات تکمیلی و مستمر باعث شده نفسهای تنها خلیج ایرانی خزر به شماره افتد، اتفاقی که بدون تردید تبعات منفی و گستردهای بر اکوسیستم منطقه، محیط زیست و حتی اشتغال و اقتصاد بر جای خواهد گذاشت.
عوامل بسیاری از جمله تغییر اقلیم، رسوبگذاری شدید، تخریب جنگلها و مهمتر از همه، عدم ورود حقآبه از رودخانههایی که باید آب خلیج را تأمین میکردند باعث شده روند خشک شدن خلیج گرگان شتاب بگیرد.
در همین رابطه عضو کمیسیون مناطق حفاظت شده اتحادیه جهانی حفاظت با تأکید بر پیامدهای گسترده زیستمحیطی خشک شدن خلیج گرگان در گفتگو با خبرنگار مهر اظهار کرد: وقتی یک پهنه آبی از بین میرود، کارکردهای اکولوژیک خود از جمله اثر تلطیف هوا، جذب گرد و غبار و حفظ رطوبت اقلیمی را از دست میدهد، خلیج گرگان زیستگاه پرندگان و ماهیان ارزشمندی است و تنها گونه پستاندار دریای کاسپین، یعنی فوک خزری، بخش مهمی از زیستش را در همین خلیج سپری میکند در واقع خشک شدن خلیج گرگان یعنی از بین رفتن یکی از مهمترین زیستگاههای شمال ایران.
مزدک دربیکی با اشاره به تبعات اکولوژیکی و اجتماعی این بحران گفت: خشک شدن خلیج گرگان فقط به معنی از بین رفتن آب نیست؛ بلکه فروپاشی یک اکوسیستم است، در واقع ما هنوز نمیدانیم با حذف یک گونه از زنجیره غذایی در این منطقه چه واکنشهای زنجیرهای در کل سامانه رخ میدهد، و این دقیقاً همان بخش نگرانکننده ماجراست.
وی با بیان اینکه خشکی خلیج گرگان دلایل متفاوتی دارد و بخشی از آن طبیعی است و به چرخههای پیشروی و پسروی تاریخی دریای کاسپین برمیگردد.، افزود: این تغییرات بخشی از سیر طبیعی دریا هستند، اما نگرانی از جایی آغاز میشود که عوامل انسانی این روند را تشدید میکنند و یکی از مهمترین عوامل انسانی مؤثر در خشک شدن خلیج گرگان رسوبگذاری شدید است؛ رسوباتی که توسط رودخانهها به داخل خلیج حمل میشوند و حاصل تخریب پوشش گیاهی در بالادست هستند.
تبدیل شدن خلیج گرگان به کانون ریزگردها
دکترای تخصصی محیط زیست در ادامه به نقش تغییر اقلیم در خشک شدن خلیج گرگان اشاره کرد و گفت: تغییر اقلیم یک پدیده جهانی با منشأ انسانی است و اگر برنامهریزیهای مقابله با تغییر اقلیم انجام شده بود، شاید روند خشک شدن خلیج گرگان یا دریاچه ارومیه تا این اندازه سریع نبود. اما متأسفانه نبود مدیریت علمی، بیتوجهی به متخصصان، و نگاه کوتاهمدت در سیاستگذاری محیط زیستی باعث شده شاهد بحرانهای پیدرپی باشیم.
دربیکی، تبدیل خلیج گرگان به کانون گرد و غبار را یکی از اثرات منفی و مخرب خشک شدن خلیج گرگان عنوان کرد و افزود: وقتی خلیج خشک شود، باد شور و نمکی کل منطقه را آلوده میکند، تمام فعالیتهای کشاورزی و زندگی شهری را مختل خواهد کرد با این وجود پرندههای مهاجر در اولویت دوماند؛ چون اگر خلیج حفظ نشود، اصلاً اکوسیستمی برای پرندهها باقی نمیماند.
وی با بیان اینکه اگر اقدامات فنی و دقیق به سرعت اجرا نشود خلیج گرگان به سرعت سرنوشتی مشابه دریاچه ارومیه پیدا خواهد کرد، افزود: بهجای تمرکز بر پروژههای نمایشی، باید به حفظ و نگهداری واقعی خلیج توجه شود، زیرا با توقف عوامل تخریب، خود طبیعت توان بازسازی دارد.
نابودی صدها فرصت اقتصادی با خشک شدن خلیج گرگان
عضو هیئت علمی دانشگاه با اشاره به این موضوع که خشک شدن خلیج گرگان تنها یک پدیده محیطزیستی نیست؛ گفت: این بحران روی تمام بخشهای اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، حتی سیاسی تأثیر میگذارد وقتی معیشت و امنیت مردم به خطر میافتد، دیگر مسائلی مثل توسعه یا سرمایهگذاری بیمعنا میشود.
دربیکی خاطرنشان کرد: بسیاری از افراد ساکن در اطراف خلیج بهصورت مستقیم یا غیرمستقیم از فعالیتهای وابسته به این پهنه آبی مانند گردشگری، پرندهنگری و ماهیگیری امرار معاش میکنند در این میان خشک شدن خلیج یعنی تعطیلی صدها فرصت اقتصادی و شکلگیری یک کویر گسترده در شمال کشور.
وی افزود: خشک شدن خلیج گرگان نهتنها اکوسیستم منطقه را نابود کرده، بلکه سرمایهگذاریهای گردشگری و اقتصادی در بندرترکمن و جزیره آشوراده را عملاً بیثمر ساخته است؛ زیرا با عقبنشینی آب، چیزی از جاذبه بصری و طبیعی منطقه باقی نمانده است وقتی خلیج گرگان در حال خشک شدن است دیگر چیزی برای جذب گردشگر یا توجیه اقتصادی وجود ندارد. در واقع با از بین رفتن تصویر گردشگری یک منطقه، کل زنجیره اقتصادی آن از هم میپاشد.
نابودی ۳۰ درصد از اشتغال منطقه با خشک شدن خلیج گرگان
خشک شدن خلیج گرگان طی سالهای اخیر به یکی از مهمترین تهدیدهای زیستمحیطی شمال کشور تبدیل شده است.،با وجود هشدارهای مکرر کارشناسان، روند اقدامات عملی و تخصیص اعتبارات لازم برای اجرای طرحهای علاجبخشی همچنان کند و ناکافی است.
در همین رابطه یک دکترای مدیریت و استاد دانشگاه در گفتگو با مهر اظهار کرد: نبود ردیف بودجهای پایدار و مشخص برای طرح علاجبخشی، چندپارگی مدیریتی و نبود یک فرمانده واحد برای احیای خلیج باعث شده تا بحران خلیج گرگان به یک مطالبه ملی ضعیف و بعضأ در منظر برخی مسئولان بی اهمیت انگاشته شود.
مجید دهنوی افزود: تا زمانی که پیامدهای خشک شدن خلیج از جمله شکلگیری کانونهای ریزگرد شور، تهدید سلامت، آسیب به کشاورزی و گردشگری، و خطر مهاجرت جمعیتی بهطور شفاف و مستمر در سطح ملی مطرح نشود، حساسیت لازم برای تخصیص بودجه و اقدام فوری ایجاد نمیشود.
وی ادامه داد: نجات خلیج گرگان تنها زمانی ممکن خواهد بود که این بحران در سطح ملی به رسمیت شناخته شود، ساختار مدیریتی یکپارچه ایجاد و منابع مالی پایدار برای اجرای طرحهای علاجبخشی تخصیص یابد، بدون این سه شرط، خطر تبدیل خلیج گرگان به یک کانون بزرگ ریزگرد شور و تکرار تجربه تلخ سایر تالابهای خشکشده بسیار جدی است.
این دکترای مدیریت خاطرنشان کرد: خشک شدن خلیج گرگان، به عنوان یکی از مهمترین اکوسیستمهای آبی شمال ایران، نه تنها زندگی ساکنان محلی را تحت تأثیر قرار میدهد، بلکه اثرات آن میتواند به استانهای همسایه و حتی کل کشور گسترش یابد.
دهنوی اضافه کرد: از نظر اقتصادی، خلیج گرگان نقش حیاتی در صنعت گردشگری، شیلات و کشاورزی منطقه ایفا میکند، خشک شدن آن باعث کاهش شدید درآمدهای ناشی از گردشگری ساحلی و ماهیگیری خواهد شد، همچنین، کاهش رطوبت و تغییرات آب و هوایی ناشی از خشکی خلیج، بر کشاورزی محلی تأثیر منفی گذاشته و محصولات زراعی و باغی را با خطر مواجه خواهد کرد.
وی بیان کرد: از جنبه اشتغال، بخشهای متعددی مانند هتلداری، رستورانداری، حمل و نقل آبی و فروش صنایع دستی محلی به طور مستقیم و غیرمستقیم به حیات خلیج وابسته هستند. تخمین زده میشود که حدود ۳۰ درصد از اشتغال استانهای گلستان و مازندران به فعالیتهای مرتبط با دریا وابسته است، بنابراین، خشک شدن خلیج گرگان نه تنها باعث افزایش نرخ بیکاری در این استانها میشود، بلکه استانهای همسایه مانند سمنان و خراسان شمالی را نیز تحت تأثیر قرار میدهد، چرا که بسیاری از زنجیرههای تأمین و بازارهای منطقهای به هم پیوسته هستند.
دهنوی، به خطر افتادن امنیت غذایی کشور، کاهش ظرفیتهای گردشگری منطقه، کاهش درآمدهای ملی ناشی از صنعت توریسم و منفی شدن تراز اقتصادی کشور را از تبعات خشک شدن خلیج عنوان کرد و افزود: خشک شدن خلیج گرگان تنها یک بحران منطقهای نیست، بلکه تهدیدی برای اقتصاد و اشتغال در مقیاس ملی محسوب میشود.
تنها خلیج ایرانی خزر چشم انتظار اعتبارات ملی
معاون هماهنگی امور عمرانی استانداری گلستان با بیان اینکه بیشتر اعتبارات مربوط به احیای خلیج گرگان جزو طرحها و اعتبارات ملی محسوب میشود، در گفتگو با مهر اظهار کرد: تخصیص اعتبارات در کشور محدود است؛ بهطوری که امسال تنها حدود ۲۰ درصد اعتبارات عمرانی استان تخصیص یافته است. با این حال، پیگیریهای ملی ادامه دارد.
سید مهدی مهیایی افزود: ردیف مطالعات پمپاژ برای سال ۱۴۰۴ ابلاغ شده و طبق نامه رئیس مجلس، هزار میلیارد تومان اعتبار برای سال ۱۴۰۵ پیشبینی شده است.
وی خاطرنشان کرد: اگر اعتبارات سال ۱۴۰۵ برای اجرای پمپاژ و سایر برنامههای علاجبخشی تأمین نشود، خلیج گرگان وارد وضعیت بحرانی میشود بنابراین برای حفظ این پهنه، پیگیری و حساسیت همه دستگاهها ضروری است.
معاون استاندار گلستان با بیان اینکه پیگیریهای جدی برای تثبیت روند احیای خلیج گرگان، در حال انجام است، گفت: در روزهای آینده یک دستگاه لایروب به صورت دائم در خلیج مستقر شود تا لایروبی محل اتصال کانال آشوراده به دریا را انجام دهد.
مهیایی افزود: این لایروبیِ محل اتصال کانال آشوراده به دریا برای ما یک فرصت ایجاد میکند تا زمانی که مطالعات پمپاژ به پایان برسد و ردیف اعتباری آن در سال ۱۴۰۵ نهایی شود.
وی خاطرنشان کرد: وقتی پمپاژ آغاز شود، به دلیل افزایش گردش آب، ذرات معلق دیگر رسوب نمیکنند و عملاً رسوبگذاری کانالها متوقف میشود. این موضوع هم باعث افزایش سطح آب میشود و هم نیاز به لایروبیهای سنگین را کاهش میدهد.
معاون استاندار گفت: این لایروب مربوط به سازمان دریانوردیِ وزارت راه و شهرسازی است و طی روزهای آینده در خلیج مستقر خواهد شد.
بر اساس این گزارش، خشک شدن خلیج گرگان صرفاً یک بحران محیطزیستی نیست؛ بلکه زنگ خطری برای آینده شمال ایران و حتی کل کشور است. ادامه این روند میتواند اکوسیستم منطقه، معیشت هزاران خانوار، صنعت گردشگری و منابع طبیعی را نابود سازد. خلیج گرگان هنوز زنده است، اما بدون اقدام مؤثر، ممکن است خیلی زود به کویر نمکی دیگری در نقشه ایران تبدیل شود.