وقتی هشدارهای سازمان هواشناسی در خصوص بارشها به رنگ قرمز و نارنجی در می آیند، همه نهادهای مسئول در حالت آمادهباش قرار میگیرند تا توان مقابله با بارشهای منجر به سیلاب داشته باشند. این روزها نیز سازمان هواشناسی در این خصوص هشدار داده است.
در این بین کارشناسان حوزه سلامت تاکید میکنند که سیلاب ارتباط مستقیمی با به خطر افتادن وضعیت بهداشت و سلامت عمومی در مناطق آسیبدیده دارد.به همین دلیل ضروری است وزارت بهداشت و درمان نیز در این خصوص از آمادگی لازم برخوردار باشد. با توجه به این مسائل با مهندس محسن فرهادی، رئیس مرکز سلامت محیط و کار وزارت بهداشت به گفتوگو پرداختهایم.
تجربه وقوع سیلاب ثابت کرده فارغ از آسیبهایی جدی که این حادثه به زیرساختها میزند، به خطر افتادن سلامت عمومی مردم آن منطقه نیز یکی از بزرگترین تهدیدات سیل محسوب میشود. مهندس محسن فرهادی، رئیس مرکز سلامت محیط و کار وزارت بهداشت در اینباره میگوید: ابتداییترین مشکل در زمان وقوع سیلابها، تأثیر مستقیم آن بر منابع آب زیرزمینی و بهویژه چاههای آب شرب و پیامدهای بهداشتی ناشی از آن است. بنابر توضیحات او، در چنین شرایطی سطح آب زیرزمینی بهشدت بالا میآید. آب سطحی که عمدتا مخلوطی از فاضلاب، زباله، مواد شیمیایی و عوامل بیماریزاست، از طریق دیوارههای ضعیف یا دهانه چاهها به سفرههای آب نفوذ کرده و آب آنها را بهشدت آلوده میکند.افزون بر این، در برخی موارد شدت جریان سیل یا آبگرفتگی میتواند پمپها و سیستمهای تصفیه محلی را از کار انداخته و آنها را از مدار خارج کند. بدیهی است از دسترس خارج شدن این منابع آب سالم، اولین بحران بهداشتی پس از سیل در منطقه است. به این ترتیب، شهروندان مجبور میشوند برای رفع نیازهای روزمره، به منابعی روی بیاورند که از نظر بهداشتی قابل اطمینان نیستند.آبهای جمعآوریشده در ظروف، چاههای قدیمی غیربهداشتی، آب لولهکشی قطعشده که احتمال آلودگی دارد و... ازجمله این منابع غیربهداشتی هستند. کارشناسان هشدار میدهند استفاده از این منابع، زمینه را برای شیوع سریع بیماریهای گوارشی فراهم میکند.
شفافیت از دست رفته آب
کدورت بالای آب یکی دیگر از پیامدهای وقوع سیل است که بهداشت عمومی را تهدید میکند. رئیس مرکز سلامت محیط و کار وزارت بهداشت توضیح میدهد: «سیلاب میتواند حجم عظیمی از گل و لای را از سطح زمین شسته و وارد رودخانهها و منابع آب سطحی کند. این اتفاق باعث میشود تصفیهخانهها اشباع شده و نتوانند آب را با سرعت مورد نیاز تصفیه کنند و عملا امکان گندزدایی و تصفیه آب شرب برای مردم منطقه، از بین میرود.» این وضعیت، ضرورت آمادگی زیرساختی برای مدیریت بحرانهای کدورت آب را در مناطق مستعد سیل، بیش از پیش نمایان میسازد.
خطر تخریب سیستم فاضلاب
تخریب یا اختلال در سیستم دفع فاضلاب، یکی دیگر از تهدیدات بهداشتی ناشی از سیلاب است که خطر آلودگی میکروبی را افزایش میدهد. در این شرایط، با طیف گستردهای از عوامل بیماریزا و پیامدهای آنها مواجه خواهیم بود. فرهادی در اینباره میافزاید: «بیماریهایی که در اثر ورود فاضلاب به منابع آب شرب شیوع پیدا میکنند، عموما گوارشی هستند و میتوانند بهسرعت در یک منطقه گسترش یابند. انگل ها، میکروبها و ... از جمله عوامل بیماریزا در شرایط سیلاب هستند که میتوانند مردم منطقه را به دلیل پایین آمدن سطح بهداشت، درگیر کنند.» بنابراین در مدیریت بحران سیل، برقراری سریع سیستمهای دفع فاضلاب موقت و مدیریت پسماندهای انسانی مانند مدفوع و زباله، در اولویت قرار دارد تا از تبدیل شدن بحران سیل به بحرانی بهداشتی فراگیر پیشگیری شود.
یک آمادهباش کاملا بهداشتی
کارشناسان تاکید میکنند که هوشیاری و اقدام بهموقع تیمهای بهداشت محیط، کلید اصلی برای جلوگیری از تبدیل شدن سیلاب به یک فاجعه بهداشتی بزرگ است. آن طور که رئیس مرکز سلامت محیط و کار وزارت بهداشت توضیح میدهد، با اعلام هشدارهای هواشناسی مبنی بر احتمال وقوع سیلاب در برخی مناطق، تیمهای بهداشت محیط، در حالت آمادهباش قرار گرفتهاند؛ تیمهایی که نقش حیاتی دارند و مسئولیت اصلی کنترل سه مسیر اصلی انتقال بیماری از آب، غذا و محیط زیست را عهدهدار هستند.
او ادامه میدهد: «علاوهبر این تمهیداتی مربوط به میزان کلر مورد نیاز آب در شرایط سیلاب هم مورد بررسی قرار میگیرد؛ چراکه طبیعتا میزان کلر مورد نیاز در شرایط عادی بسیار کمتر از شرایط سیلابی است. متخصصان ما تلاش میکنند براساس نتایج آزمایشگاهی، دوز کلر را به صورت دینامیک تنظیم کنند تا اطمینان حاصل شود که میکروبها از بین خواهند رفت.»
به گفته فرهادی، با اعلام هشدار قرمز و مشخص شدن نام استانهای در معرض خطر، اعضای تیم بهداشت محیط، در حالت آمادهباش قرار گرفتهاند تا بتوانند حداقل تمیهدات اندیشیده شده را اجرایی کنند و از گسترش وسیع بیماریها در اثر اختلال در وضعیت بهداشت منطقه جلوگیری شود. این درحالی است که در چنین شرایطی، ممکن است یک استان در تأمین نیروی متخصص یا تجهیزات کلیدی مانند تانکرهای آب سالم، مواد شیمیایی تصفیه، یا کیتهای آزمایش سریع دچار کمبود شود. به همین دلیل کمک گرفتن از استانهای همجوار، یکی از راهکارهای مؤثر در کنترل این بحران است.رئیس مرکز سلامت محیط و کار وزارت بهداشت عنوان میکند: «استانهایی که میتوانند تانکرهای آب، پمپهای قوی برای تخلیه آب آلوده یا حتی پرسنل متخصص برای برپایی تصفیهخانههای سیار را اعزام کنند.»
بهداشت پس از سیلاب
یکی از اصلیترین چالشها پس ازفروکش کردن سیلاب نه فقط آلودگی میکروبی بلکه مشکلات فیزیکی ناشی ازرسوبات است که تأثیر مستقیمی بر فرآیندهای تصفیه و کیفیت بلندمدت آب شرب منطقه دارد. درواقع پس از پایان دوره آبگرفتگی و فروکش کردن سیلاب، منابع آبی با چالشهای فیزیکی و کیفی مواجه میشوند که نیازمند اولویتبندی در اقدامات بهداشت محیطی است.
محسن فرهادی به این اولویتها اشاره میکند و میگوید: «حتی پس از فروکش کردن سیلاب، کدورت منابع آبی سطحی مانند رودخانهها و سدها، برای مدت طولانی باقی میماند و بهسادگی تهنشین نمیشود.دراین مرحله،کنترل و کاهش کدورت آب اهمیت حیاتی پیدا میکند. علاوهبراین، چاههای آب زیرزمینی که تحت نفوذ سیلاب و گلولای قرار گرفتهاند، نیازمند فرآیند احیای زمانبر هستند.پاکسازی کامل رسوبات ازجداره وکف چاهها فرآیندی طولانی است؛ لذابهمنظورحصول اطمینان از دستیابی به شاخصهای کیفی مطلوب، این منابع آبی تا تکمیل مراحل بهسازی، از مدار بهرهبرداری خارج خواهند بود.»
او با اشاره به اینکه مدتزمان مورد نیاز برای برگشت منابع آبی به وضعیت طبیعی در هر منطقهای متفاوت است، توضیح میدهد: «بنابراین میزان آسیب واردشده به منابع آبی- چه سطحی وچه زیرزمینی- باید بهدقت ارزیابی شود؛ چراکه میزان و سرعت تهنشینی گلولای درهرمنطقه متفاوت است و این تفاوت مستقیما بر زمان لازم برای احیای چاهها و تصفیهخانهها تأثیر میگذارد. درصورتیکه تاسیسات محلی دچار اختلال اساسی شده وازدسترس خارج شوند، باید هماهنگی لازم با شرکتهای توزیع آب وفاضلاب استانی یاکشوری انجام شود تا منابع کمکی به حل این بحران اختصاص پیدا کند.»
کارشناسان تاکید میکنند که آبرسانی اضطراری باید بهصورت سیار با استفاده از تانکرهای مناسب انجام شود اما آنچه در این مسیر اهمیت دارد، نظارت جدی و مستمر تیمهای بهداشت محیط، بر سلامت و بهداشت این آنهاست تا از آلودگی آب در مسیر توزیع جلوگیری شود.
نقش ویژه شهروندان
درهرحادثه بزرگی مانند سیل، نقش مردم و جامعه درکنار اقدامات دستگاههای مسئول حیاتی و تعیینکننده است.برای نمونه رعایت بهداشت فردی وجمعی وبهطورکلی خودمراقبتی، مهمترین و شاید تنها کاری است که از عهده مردم منطقه برمیآید.
فرهادی دراینباره به ما میگوید: «مردم باید به توصیهها و هشدارهای تیمهای بهداشت محیط و مقامات محلی توجه و آنها را به دقت اجرا کنند. این توصیهها اغلب مربوط به ایمنی آب آشامیدنی، دفع فاضلاب و ایمنی محیط زندگی است.»
کارشناسان تاکید میکنند که شهروندان تا زمان اعلام رسمی رفع خطر، تنها از آب آشامیدنی بستهبندیشده، یا آبی که کاملا جوشانده شدهاست استفاده کنند.درچنین شرایطی جلوگیری از آلودگی ثانویه هم یکی از هدفهایی است که به کمک مردم و افراد ساکن در کمپها و چادرهای اسکان موقت، محقق خواهد شد.
رئیس مرکز سلامت محیط و کار وزارت بهداشت خاطرنشان میکند: «در چنین شرایطی شهروندان باید برای دفع پسماندها در محلهای تعیینشده توسط تیمهای امدادی همکاری کنند تا از تبدیل کمپها به کانون شیوع بیماری جلوگیری شود.»
بنابراین همکاری فعال مردم با تیمهای تخصصی، مهمترین سپر دفاعی در برابر موج دوم فاجعه، یعنی بیماریهای پس از
سیل است.