به گزارش ایرنا به مقل از منابع علمی ۸.۵ درصد از کل کاهش توده یخچالهای طبیعی جهان مربوط به آسیای مرکزی است؛ رقمی که این منطقه را در زمره آسیبپذیرترین نقاط جهان در برابر تغییرات اقلیمی قرار داده است. یخچالهای پامیر و تیانشان، که سرچشمه رودخانههای حیاتی آمودریا و سیردریا هستند، با سرعتی بیسابقه در حال عقبنشینیاند؛ روندی که پیامدهای آن از سیلاب و رانش زمین تا خشکسالی و کاهش تولید کشاورزی را در پی دارد.
آسیای مرکزی؛ چالش آب در قلب خشکی
آسیای مرکزی یکی از معدود مناطق جهان است که بهطور کامل در خشکی محصور شده و هیچگونه دسترسی مستقیمی به آبهای آزاد ندارد؛ ویژگیای که از گذشته تاکنون، نقش تعیینکنندهای در شکلگیری الگوی توسعه، امنیت و روابط منطقهای این حوزه جغرافیایی داشته است. در چنین شرایطی، آب نهتنها یک منبع طبیعی، بلکه مولفهای راهبردی در معادلات اقتصادی، اجتماعی و حتی سیاسی کشورهای منطقه به شمار میرود.
منابع اصلی آب در آسیای مرکزی از رودخانههای فرامرزی مانند آمودریا و سیردریا تأمین میشود که سرچشمه آنها در مناطق کوهستانی پامیر و تیانشان قرار دارد. این وابستگی ساختاری به منابع آب کوهستانی، همواره نیازمند همکاری منطقهای بوده، اما پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، نبود سازوکارهای یکپارچه مدیریت آب، زمینهساز تنشها و اختلافات میان کشورهای بالادست و پاییندست شد.
محصور بودن در خشکی، هزینه انتقال انرژی و کالا را افزایش داده و امکان استفاده از منابع جایگزین آب مانند آبشیرینکنها را نیز عملاً از کشورهای منطقه سلب کرده است. در نتیجه، هرگونه کاهش در منابع آب تجدیدپذیر ـ بهویژه در شرایط تغییرات اقلیمی و ذوب یخچالها ـ بهسرعت به بحران در بخشهای کشاورزی، تولید برقآبی و امنیت غذایی تبدیل میشود.
در دهههای اخیر، رشد جمعیت، توسعه کشاورزی پرمصرف، میراث الگوی آبیاری ناکارآمد دوران شوروی و تشدید تغییرات اقلیمی، فشار مضاعفی بر منابع محدود آبی آسیای مرکزی وارد کرده است. این شرایط، آب را از یک مسئله فنی به یک موضوع امنیتی تبدیل کرده و لزوم گذار به مدیریت منطقهای، پایدار و مبتنی بر دادههای علمی را بیش از پیش برجسته ساخته است.
از هشدار علمی تا اقدام عملی
در همین چارچوب، بانک توسعه آسیایی (ADB) برنامهای با عنوان «از یخچالها تا مزارع» را با هدف تقویت تابآوری اقلیمی و مدیریت پایدار منابع آب در آسیای مرکزی و قفقاز راهاندازی کرده است. این برنامه که ۹ کشور از جمله تاجیکستان، ازبکستان، قرقیزستان، ارمنستان و گرجستان را در بر میگیرد، تلاش دارد دادههای علمی مربوط به یخچالها را به راهکارهای عملی در حوزه آب، کشاورزی، انرژی و سلامت عمومی تبدیل کند.
ابعاد این چالش و راهکارهای پیشنهادی، محور یک نشست آنلاین مشترک میان بانک توسعه آسیایی و مرکز بینالمللی توسعه یکپارچه کوهستان بود که دهم دسامبر ( ۱۹ آذر) برگزار شد. کارشناسان حاضر در این نشست هشدار دادند که در صورت تداوم روند گرمایش زمین، تا سال ۲۱۰۰ میلادی ممکن است دو سوم یخچالهای منطقه از بین بروند.
سرمایهگذاری ۳.۵ میلیارد دلاری برای امنیت آب
آسیاپلاس تاجیکستان نوشت: برنامه «از یخچالها تا مزارع» (G۲F) شامل سرمایهگذاری ۳.۵ میلیارد دلاری است که ۲۵۰ میلیون دلار آن از سوی صندوق سبز اقلیم تأمین میشود. بر اساس سازوکار این طرح، هر یک دلار سرمایهگذاری اولیه میتواند تا ۱۰ دلار منابع مالی تکمیلی جذب کند.
این برنامه یک چرخه کامل سازگاری اقلیمی را هدف قرار داده است؛ از پایش ماهوارهای یخچالها و تقویت ایستگاههای هواشناسی کوهستانی گرفته تا بیمه محصولات کشاورزی، حمایت از کشاورزان و نوسازی سامانههای تأمین آب در مناطق پاییندست.
تاجیکستان؛ در خط مقدم بحران یخچالها
تاجیکستان به دلیل وابستگی شدید به نیروگاههای برقآبی و تمرکز جمعیت در مناطق کوهستانی، یکی از آسیبپذیرترین کشورهای منطقه در برابر ذوب یخچالها به شمار میرود. به گفته کارشناسان بانک توسعه آسیایی، این کشور به میدان آزمون مهمی برای سنجش کارآمدی برنامه G۲F تبدیل شده است.
در قالب یک پروژه پایلوت، قرار است خدمات هواشناسی تاجیکستان تقویت و پایش برف، یخ، رانش زمین و دریاچههای یخچالی گسترش یابد. یکی از بخشهای کلیدی این طرح، ایجاد سامانه هشدار زودهنگام در حوضه رودخانه پنج است که امکان اطلاعرسانی سریع به ساکنان مناطق در معرض خطر را فراهم میکند.
بحران زنجیرهای؛ پیامدهای فراتر از کمبود آب
کارشناسان توسعه یکپارچه کوهستان (ICIMOD)هشدار میدهند که ذوب یخچالها تنها به کاهش منابع آب محدود نمیشود، بلکه یک «بحران زنجیرهای» از مخاطرات طبیعی را به دنبال دارد. افزایش دما موجب تشدید سیلابها، رانش زمین و جریانهای گِلی میشود و در عین حال، خشکسالیهای طولانیمدت به کاهش تولید کشاورزی و از بین رفتن مراتع میانجامد.
برآوردها نشان میدهد از قرن نوزدهم تاکنون حدود ۵۰۰ مورد شکست دریاچههای یخچالی در این منطقه رخ داده و احتمال میرود این رقم تا پایان قرن جاری سه برابر شود؛ رخدادهایی که میتوانند در مدت کوتاهی سکونتگاههای انسانی را نابود کنند.
تجربه جهانی و درسهای پیش رو
در نشست بانک توسعه آسیایی، تجربه سوئیس بهعنوان نمونهای موفق از مدیریت ریسک اقلیمی مطرح شد. در این کشور، پایش مستمر یخچالها و اعتماد میان نهادهای علمی، دولتی و مردم محلی، باعث شد پیش از وقوع یک فاجعه طبیعی در سال ۲۰۲۵، ساکنان یک روستا بهموقع تخلیه شوند و از تلفات انسانی جلوگیری شود.
کارشناسان معتقدند پیادهسازی چنین الگوهایی در آسیای مرکزی میتواند نقش تعیینکنندهای در کاهش خسارات انسانی و اقتصادی ناشی از تغییرات اقلیمی داشته باشد.
فرصتی برای تبدیل تهدید به توسعه
بانک توسعه آسیایی تأکید میکند که اگرچه تغییرات اقلیمی تهدیدی جدی برای آسیای مرکزی است، اما میتواند به فرصتی برای توسعه پایدار نیز تبدیل شود. برنامه G۲F سه خلأ اصلی منطقه را هدف قرار میدهد: شکاف علمی در تبدیل دادهها به تصمیمگیری، کمبود منابع مالی برای سازگاری اقلیمی و نبود هماهنگی نهادی میان بخشهای آب، انرژی، کشاورزی و مدیریت بحران.
برای کشورهای کوهستانی مانند تاجیکستان و قرقیزستان، موفقیت این برنامه میتواند آنها را از کشورهای صرفاً آسیبپذیر به الگوهای منطقهای سازگاری با تغییرات اقلیمی تبدیل کند؛ الگویی که شاید آینده امنیت آب آسیای مرکزی را رقم بزند.