به گزارش ایرنا آتش سوزی مینی پالایشگاه منطقه ویژه اقتصادی بیرجند صبح روز ۱۹ آذر ۱۴۰۲ در پی شعلهور شدن بخشی از تاسیسات ذخیره سازی میعانات گازی آغاز شد؛ رخدادی که با انتشار دود غلیظ در محدوده صنعتی بیرجند، به سرعت توجه دستگاه های امدادی و مدیرت بحران استان را به خود جلب کرد.
بر اساس اطلاعات اعلام شده در زمان وقوع، آتش سوزی ابتدا در یکی از مخازن جانبی گزارش شد و به دلیل ماهیت مواد نفتی، روند گسترش شعلهها سرعت یافت. نیروهای آتش نشانی، هلال احمر و واحدهای ایمنی مستقر در مجموعه، عملیات مهار حریق را به صورت هماهنگ آغاز کردند تا از سرایت آتش به خطوط فرآیندی و سایر مخازن جلوگیری شود.
دومین سالگرد حادثه آتش سوزی در مینی پالایشگاه منطقه ویژه اقتصادی بیرجند بهانه ای شد تا با هدف بازخوانی دقیق روند رخداد و بررسی ابعاد آن مصاحبه ای با محمد علی آخوندی جانشین اول و ارشد هماهنگی مدیریت بحران استان خراسان جنوبی ترتیب دادیم تا تصویری روشن از ابعاد فنی، مدیریتی و عملیاتی این واقعه ارایه دهد.
ابهام در نوع سوخت
مدیرکل مدیریت بحران استانداری خراسان جنوبی، در تشریح روند آغاز حادثه و اقدامات اولیه مدیریت بحران گفت: حدود ساعت ۸:۳۵ صبح روز ۱۹ آذر ۱۴۰۲ به ما اطلاع دادند یکی از مخازن در محدوده منطقه ویژه دچار مشکل شده است. پس از هماهنگی اولیه، به محل حادثه حرکت کردیم.
محمد علی آخوندی افزود: در مسیر، اطلاعات اولیه حادثه را دریافت کردم و یک نکته برایم روشن بود؛ «مدیریت بحران زمانی معنا دارد که مدیر، حادثه را از نزدیک ببیند.» بنابراین در همان لحظات اولیه با همکاران سازمان مدیریت بحران کشور تماس گرفتم تا هرگونه دستورالعمل تخصصی مرتبط با این نوع حوادث فوراً ارسال شود. همچنین شماره چند متخصص حوزه نفت و گاز بهویژه از پارس جنوبی و وزارت نفت در اختیارم قرار گرفت. یکی از این متخصصان، مشاور وزیر نفت، در تماس تلفنی تأکید کرد: با توجه به ماهیت تخصصی و گسترده این نوع مخازن، ممکن است امکانات آتشنشانی شهرستان و حتی استان کفایت نکند؛ بنابراین اولویت اصلی، تخلیه منطقه و جلوگیری از تلفات جانی است. حتی اگر مخزن درگیر آتش است، ممکن است ناچار شویم اجازه دهیم بسوزد تا شرایط کنترل شود.
وی ادامه داد: پس از ورود به منطقه ویژه، نخستین اقدام، جلسه ای با واحد HSE گذاشتیم. توضیحاتی ارائه شد اما مبهم بود؛ بنابراین درخواست دادیم مسئول ایمنی کارخانه و مدیر داخلی واحد در محل حاضر شوند. از آنان درباره ماهیت مخازن، نوع فرآورده، ظرفیت و علت احتمالی حادثه سؤال کردیم، ابتدا پاسخها دقیق نبود و کسی اطلاعات روشن ارائه نمیداد.
وی با اشاره به یکی از چالشهای اساسی حادثه گفت: وقتی حادثهای رخ میدهد، مسئول ایمنی واحد باید بدون ابهام و با جزئیات پاسخگو باشد. ما میدانستیم که در مجموعه ۱۸ مخزن با ظرفیت حدود چهار هزار و ۲۰۰ متر مکعب و مجموعاً بیش از چهار میلیون لیتر هیدروکربن سبک، متوسط و سنگین نگهداری میشود، اما نوع دقیق ماده مخزن دچار حادثه اعلام نمیشد. با وجود این، با تأکید بر اینکه هدف ما برخورد قضایی یا پیدا کردن تخلفاتی مانند قاچاق نیست و تنها ایمنی اهمیت دارد، نهایتاً اطلاعات لازم تا حدی ارائه شد.
برای فرآوردهای نزدیک به بنزین، رعایت حداقلها کافی نیست و باید استاندارد مناسب آن ماده اعمال شود
جانشین اول و ارشد هماهنگی مدیریت بحران خراسان جنوبی افزود: در این حادثه، چند نفر از نیروهای آتشنشانی به دلیل استنشاق بخارات اسید سولفوریک دچار مشکل شدند که با حضور اورژانس، بلافاصله درمان شدند. همچنین بر دریافت اطلاعات دقیق درباره امکانات اطفای حریق از جمله میزان آب ذخیره، تجهیزات فوم و وضعیت مخازن تأکید کردیم؛ کارخانه اعلام کرد که استخر ذخیره آب و مقداری فوم در اختیار دارد.
وی یادآور شد: براساس اصول وزارت کار، وزارت صنعت، معدن و تجارت و شرکت ملی پخش فرآوردههای نفتی، استانداردهایی برای احداث و بهرهبرداری از چنین واحدهایی وجود دارد و منطقه ویژه نیز به عنوان نهاد ناظر، مجوزها را با رعایت حداقلها صادر کرده است. اما نکته مهم این است که حداقل استاندارد برای صنایع پرخطر کافی نیست. بهطور نمونه، فاصله مخازن باید حداقل معادل نصف قطر مخزن باشد، اما در این واحد، مخازن بسیار نزدیک و بهاصطلاح «چسبیده مثل لانه زنبور» ساخته شده بودند. برای فرآوردهای نزدیک به بنزین، رعایت حداقلها کافی نیست و باید استاندارد مناسب آن ماده اعمال شود.
آخوندی تاکید کرد: این موضوع در ادامه پیگیریهای قانونی نیز مطرح شد، زیرا اگرچه از نظر رسمی برخی حداقلها رعایت شده، اما برای این نوع پالایشگاهها استاندارد فراتر از حداقل ضروری است.
وی گفت: شدت آتشسوزی به دلیل نزدیکی چند مخزن و سرریز شدن سوخت بسیار بالا بود. در بخشی از عملیات، با نظر کارشناسی آتشنشانی تصمیم گرفتیم فاصله تیمها را افزایش دهیم و نفرات غیرضروری را از صحنه تخلیه کنیم. حتی برخی نیروها حاضر به خروج نبودند که با تأکید و اجبار این کار انجام شد. مسئولان استانی نیز در محل حاضر بودند اما صرفاً نظارت داشتند و دخالتی در عملیات نمیکردند.
کنترل آتش با هماهنگی بین دستگاهها
مدیرکل مدیریت بحران استانداری خراسان جنوبی افزود: در لحظهای از حادثه، شدت شعلهها به حدی رسید که با زاویه حدود ۴۵ درجه از بالای سر ما عبور کرد و ریزش مواد سوختی کاملاً احساس میشد. خبرنگاری که در صحنه حضور داشت همان لحظه تصویربرداری کرد. بهصراحت میگویم در عمرمان چنین شرایطی ندیده بودیم و لحظهای تصور کردیم ممکن است نیروها درگیر شعلهها شوند.
وی تأکید کرد: با این وجود، هماهنگی بین دستگاهها، اقدام سریع تیمهای عملیاتی و پشتیبانی کامل منطقه ویژه اقتصادی موجب شد حادثه با وجود خطرات جدی، تحت کنترل قرار گیرد.
آخوندی با بیان اینکه یکی از اولویتها از ابتدا خنکسازی مخازن اطراف بود، افزود: در مخزن اصلی، که انفجار اولیه در آن رخ داده بود، نیاز بود عملیات سنگینسازی انجام شود اما مهمترین اقدام، خنکسازی سریع مخازن مجاور بود. در شرایط عادی شاید ۲ تُن فوم برای چنین حادثهای کفایت کند اما در این حادثه، به دلیل حجم بالای سوخت و شدت حرارت، تمام ذخایر فوم استان مصرف شد. تانکرهای آتشنشانی آب کافی داشتند اما فوم با سرعت زیادی مصرف می کردیم طوری که ۲۰۰ لیتر فوم در کمتر از یک دقیقه تمام شد و هر بار ظرف سه دقیقه، کل مخزن فوم و آب خودروهای آتشنشانی تخلیه میشد.
وی ادامه داد: ظهر حادثه تیمهای عملیاتی از چند جبهه در حال فعالیت بودند، در همان لحظهها متوجه تغییر رنگ شعلهها شدم و به آتشنشانها اعلام کردم تخلیه کنند. فرمانده عملیات آتشنشانی هم موضوع را جدی گرفت و دستور عقبنشینی صادر شد، نیروها هنوز به چهارراه اول نرسیده بودند که انفجار بزرگ رخ داد؛ لذا فاصله کمتر از ۳۰ تا ۶۰ ثانیه میان هشدار و انفجار، جان بسیاری را نجات داد.
اختیارات اضطراری حلقه مفقوده در حوادث
جانشین اول و ارشد هماهنگی مدیریت بحران استان خراسان جنوبی با اشاره به وقوع دو انفجار دیگر پس از حادثه اصلی گفت: در آن مرحله، دیگر کسی در نزدیکی مخازن نبود زیرا عملاً فومی برای ادامه عملیات نداشتیم و تا رسیدن هماهنگیهای کشوری و تأمین تجهیزات، امکان مداخله وجود نداشت. این یکی از چالشهای جدی در مدیریت بحران است؛ فرآیند تأمین اعتبار و خرید تجهیزات باید برای شرایط اضطراری، مشابه آییننامههای زمان جنگ، چابک و فوری باشد اما ما یک روز کامل منتظر رسیدن امکانات ماندیم.
وی درباره روند تصمیمگیری نهایی عملیات خاموشسازی تصریح کرد: پس از برگزاری جلسه تخصصی، تصمیم بر این شد که هیچ اقدامی بدون ارزیابی ریسک انجام نشود. گروه کارشناسی احتمال خطر را تا ۷۰ درصد اعلام کرد و با چنین درجهای از ریسک، هرگز اجازه نمیدهیم نیروها بیمحابا وارد منطقه شوند. محور اصلی مدیریت بحران، حفظ جان نیروهاست و هیچ اقدامی بدون تأمین تجهیزات مناسب و اطمینان از ایمنی انجام نمیشود.
آخوندی تأکید کرد: تجربه این حادثه نشان داد که برای مدیریت مخازن سوخت سنگین، نیاز به تدوین پروتکلهای ویژه، تأمین دائمی فوم و تجهیزات، و فراهمسازی اختیارات اضطراری وجود دارد تا در آینده زمان از دست نرود و عملیات با سرعت و دقت بیشتری انجام شود.
وی با اشاره به شدت عملیات و فشار زمانی بالای حادثه گفت: پس از انفجار اصلی، عملیات با حداقل امکانات آغاز شد و در همان ساعات نخست یک بار موفق به خاموشسازی شدیم، اما به دلیل عجله و ورود نیروهای غیرمتخصص، حریق دوباره شعلهور شد.
مدیرکل مدیریت بحران استانداری خراسان جنوبی افزود: پشتیبانی لجستیکی در محل بسیار سنگین بود؛ ۲۲ تانکر آب، شلنگهای متعدد و تجهیزات فاضلاب برای آبرسانی مستمر استفاده شد. اما یکی از مشکلات جدی این بود که فومهای سنگین و غلیظ مورد استفاده آتشنشانی باعث خرابی پمپها میشد.
وی ادامه داد: در شب آخر، پس از فروکش نسبی شعلهها، وارد مرحله خنکسازی شدیم. ماشینهای مانیتوردار مستقر شدند و روی تنظیمات دقیق بدنه مخازن کار کردند. بیش از ۱۰ تا ۱۲ تانکر فقط برای پاشش مستمر آب روی دو طرف مخازن فعال بودند تا دما کاهش یابد و احتمال شعلهوری دوباره از بین برود.
آخوندی تأکید کرد: حتی زمانی که آتشنشانی اعلام کرد آتش خاموش شده است، ما عملیات را تا صبح ادامه دادیم، زیرا کوچکترین توقف ممکن بود باعث بازگشت حریق شود. فردای آن روز، مرحله بعدی خنکسازی و کنترل آغاز شد، اما یک نکته مهم بار دیگر آشکار شد؛ در استانهای بزرگ مثل تهران شاید تجهیزات کافی وجود داشته باشد، اما در شهرستانها چنین سطحی از آمادگی فراهم نیست.
وی ادامه داد: این حادثه نشان داد که آتشنشانیهای کشور باید تقویت شوند، در برخی شهرها فقط چند نیروی شهرداری و یک یا دو دستگاه خودرو وجود دارد. قانون هم تأکید کرده که هر اداره باید واحد مدیریت بحران و پدافند غیرعامل داشته باشد، اما در عمل بخش عملیات بسیار ضعیف است.
چالش نبود تجهیزات
جانشین اول و ارشد هماهنگی مدیریت بحران خراسان جنوبی افزود: نکتهای که در این حادثه بهخوبی دیده شد این بود که بدون تجهیزات کافی، حتی با تجربهترین نیروها هم دچار مشکل میشوند. این حادثه باید زنگ خطری برای بازنگری در سطح آمادگی عملیاتی استانها و شهرستانها باشد.
وی در ادامه روایت جزئیات مدیریت حادثه اخیر، به اهمیت تجهیزات دقیق سنجش دما اشاره کرد و گفت: داشتن یک دماسنج کوچک اما کاربردی، یکی از ابزارهای کلیدی ما در صحنه بود که مدیرکل وقت فرودگاههای استان آن را تامین کرد.
آخوندی ادامه داد: در پی این حادثه، چند نامه خطاب به تمام دستگاهها، شرکتهای صنعتی و واحدهای مستقر در مناطق ویژه اقتصادی صادر کردیم. بر اساس این مکاتبات، همه بخشها موظف شدند دستورالعملهای مشخصی را در حوزه ایمنی و آمادگی اجرای کنند. این نامهها برای شرکت نفت، شرکتهای منطقه ویژه و حتی اتاق اصناف ارسال شد و از آنان خواسته شد اقدامات حفاظتی و پیشگیرانه را بهصورت مستند انجام دهند.
وی افزود: اگرچه برخی اقدامات در منطقه ویژه انجام شده، اما لازم است گزارشهای دقیق و رسمی ارائه شود، زیرا مدیریت بحران وظیفه نظارت دارد اما اجرای مستقیم بر عهده ما نیست. پس از دو سال پیگیری مستمر، سازمان مدیریت بحران کشور دستورالعملهای تکمیلی در مورد مواد خطرناک و نحوه مواجهه با آنها را ارسال کرده و از دستگاهها خواسته شده گزارش دهند که چه اقداماتی انجام دادهاند.
تحول ایمنی ۲ سال پس از حادثه
مدیرکل مدیریت بحران استانداری خراسان جنوبی تأکید کرد: پاسخهای رسیده، از جمله پاسخ اخیر شرکت نفت درباره نحوه مدیریت مواد خطرناک، نشان میدهد هنوز باید گامهای بیشتری برای استانداردسازی ایمنی صنایع برداشته شود زیرا این حادثه ثابت کرد که بدون اجرای دقیق دستورالعملها، حتی کوچکترین غفلت میتواند خسارتبار باشد.
وی همچنین با اشاره به ضرورت ارتقای زیرساختهای ایمنی صنایع گفت: برخی صنایع آنقدر از نظر تجهیزات پیشرفتهاند که عملاً به آتشنشانی بیرجند یا سایر واحدهای عمومی نیاز ندارند؛ زیرا سیستمهای اتوکولینگ، پمپاژ تخصصی و تجهیزات اطفای داخلی دارند. اما متأسفانه در بخش صنعت و معدن، چنین رویکردی هنوز نهادینه نشده و باید نظارتها و استانداردسازی در این حوزه تقویت شود.
آخوندی افزود: برای اصلاح این وضعیت، مشاوران تخصصی به واحدها معرفی شدند و با توجه به شرایط ایمنی، دو دستگاه خودروی مجهز آتش نشانی در منطقه ویژه اقتصادی بیرجند مستقر شده است.
وی ادامه داد: کارخانهای که دچار حادثه شد، پس از آن ملزم شد استانداردهای خود را بهطور کامل ارتقا دهد. کارخانه جدید – که اکنون جایگزین شده – مخازن آب بسیار بزرگ در حد یک تا یکونیم میلیون لیتر دارد، مخازن فوم در فاصلههای ایمن جانمایی شده و همه موارد مطابق استانداردهای روز است.
چالش هزینه - فایده در بخش خصوصی
جانشین اول و ارشد هماهنگی مدیریت بحران افزود: حادثه باید بهعنوان تجربهای برای آینده مورد استفاده قرار گیرد، نه اینکه فراموش شود. پس از آن، تجهیزات جدید خریداری شد، نیروها تقویت شدند و آموزشها توسعه یافت. با این حال موضوع هزینه–فایده برای بخش خصوصی همچنان چالشبرانگیز است. کارخانهای که ۱۰ میلیارد ریال سرمایهگذاری میکند، ممکن است برای ایمنی تنها یک صدم سرمایه هزینه کند که این عددها بسیار کمتر از حد لازم است.
آخوندی افزود: کمبود امکانات یکی از محورهای اصلی گزارش ما پس از حادثه بود؛ لذا منطقه ویژه اقتصادی تلاش زیادی برای تأمین تجهیزات کرد، اما باز هم کافی نیست زیرا هر واحد صنعتی باید دستکم یک آتشنشانی کامل و مستقل داشته باشد و برخی واحدها حتی باید دو سامانه کامل اطفای حریق در اختیار داشته باشند.
وی تأکید کرد: گروههای ایمنی نقش حساسی دارند و آموزش نیروهای تخصصی باید با تأیید وزارت صنعت، معدن و تجارت انجام شود. اگر واحدی حتی بهطور محرمانه اقدام به ذخیره مواد خطرناک کند و استاندارد را رعایت نکند، یک انفجار میتواند کل یک شهر را تحت تأثیر قرار دهد. دستگاههای نظارتی مانند شرکت شهرکهای صنعتی موظفاند دستورالعملها را ابلاغ کنند و مهمتر از آن، بر اجرای آن نظارت داشته باشند.
در قالب طرحهای پدافندی و پایش ایمنی، تغییرات چشمگیری ایجاد شده و شرایط فعلی با گذشته قابل مقایسه نیست
مدیرکل مدیریت بحران استان خراسان جنوبی ادامه داد: در زمان بهرهبرداری نیز وزارت کار و سایر دستگاههای تخصصی باید ایمنی واحدها را بهصورت کامل کنترل کنند. اگر ایمنی کافی نیست، نباید پروانه بهرهبرداری صادر شود. این موضوع در حادثه اخیر نیز مشاهده شد که بخشی از مشکلات، ناشی از صادر شدن مجوز بدون بررسی کامل شرایط ایمنی بود.
آخوندی درباره میزان ارتقای ایمنی پس از گذشت دو سال از حادثه گفت: هیچوقت عدد دقیقی اعلام نمیکنم، اما تحولات، بسیار قابل توجه است. در قالب طرحهای پدافندی و پایش ایمنی، تغییرات چشمگیری ایجاد شده و شرایط فعلی با گذشته قابل مقایسه نیست؛ چه از نظر کیفیت تجهیزات، چه سیستمهای خودکار، چه پایش لحظهای و چه حضور نیروهای متخصص در محل، همه رشد خوبی داشته است.
وی افزود: منطقه ویژه اقتصادی هم بهعنوان ناظر، اقدامات مؤثری انجام داده، کلاسهای آموزشی متعددی برگزار و یک بسته کامل از الزامات ایمنی را پیادهسازی کرده است با این حال هنوز با سطح استانداردهای بینالمللی فاصله داریم.
مدیرکل مدیریت بحران استانداری خراسان جنوبی یادآور شد: این حادثه بار دیگر ثابت کرد که ایمنی هزینه نیست، بلکه سرمایهگذاری برای جلوگیری از خسارتهای بزرگ است.
وی با اشاره به اهمیت تحلیل علمی این قبیل حوادث گفت: در هر حادثهای امکان بروز خطا یا چالش وجود دارد، اما پس از حادثه پالایشگاه، بازخوردهای تخصصی بسیار مثبتی دریافت شد. یکی از اساتید برجسته حوزه ایمنی پالایشگاهها، پس از بررسی عملیات اعلام کرد کاری که انجام شده در عرف معمول رایج نیست و با وجود محدودیت شدید امکانات، عملیات با یک برنامه دقیق و منسجم انجام شد و توانست آتش را مهار کند؛ در حالی که با توجه به میزان انفجار، انتظار آسیب جانی بسیار بیشتری وجود داشت.