به گزارش ایرنا، تولید انواع صنایع دستی در یک منطقه، نشان دهنده هویت و فرهنگ غنی آن خطه است آنچنانکه در استان زنجان انواع هنرهای دستی ماندگار توسط هنرمندان ساعی تولید می شود که دیدگان هر رهگذری را به خود جذب می کند.

یکی از صنایع دستی اصیل و تاریخی زنجان که سال های نه چندان آوازه ای برای خود داشت چاروق نام دارد که توسط هنرمندان تولید می شد و به فروش می رسید هر چند این هنر نسل به نسل به عصر کنونی رسیده اما علاقه‌مندان این رشته از منسوخ شدن آن سخن می گویند.

چاروق نوعی پای پوش سنتی است که با استفاده از چرم گاوی، نخ های ابریشمی رنگی و نخ گلابتون در انواع مختلف توری، پرده بند و تمام چرم (پشت باز و پشت بسته) تولید می شود.

بر اساس کشفیات باستان شناسی(چکمه چرمی متعلق به مرد نمکی شماره یک) می توان ریشه صنایع چرمی در استان از انواع چاروق های تولید شده در دوره های مختلف تاریخی را به انواع کنفی، تمام پوست، کشاورزی، تمام چرم، توری و پرده بند تقسیم کرد که هر کدام با روشی خاص و با استفاده ازچرم، پوست فرآوری شده و مواد مختلفی چون پنبه، کنف و ابریشم تهیه می شده است.

همچنین می توان ریشه صنایع چرمی در استان زنجان را حداقل در دو هزار سال قبل جست و جو کرد، قدمت هنر چاروق دوزی به احتمال زیاد به دوره (ساسانی) و اوج تزئینات آن به دوره (صفوی) می رسد که زیبایی و تنوع طرح و نقش آن، چشم هر هنرشناسی را شیفته خود می کند.

طبق تاریخ، خاستگاه این هنر در استان زنجان در شهر سلطانیه بوده و از آن منطقه به شهر زنجان منتقل شده است.

در سال های نه چندان دور، شمار هنرمندان چاروق زنجان نشانگر رشد و شکوفایی این هنر اصیل بود اما حالا به اعتقاد فعالان این عرصه در صورت بی توجهی و حمایت نکردن از این هنر، چه بسا برای همیشه چاروق به فراموشی سپرده شود.

حال ناخوش هنر چاروق زنجان

مردعلی حیدری، یکی از چهره های بنام و ماندگار هنر سنتی و بومی چاروق دوزی زنجان است که در حال حاضر و با سن ۷۰ سالگی همچنان در موزه رختشویخانه شهر زنجان به آموزش علاقه‌مندان می پردازد.

از آثار شاخص این استاد می توان به دوخت چاروق پرده بند یک متری در سال ۱۳۸۱ و دوخت چاروق یک متر و ۶۰ سانتی متریِ تمام چرم در سال ۱۳۸۵ اشاره کرد.

این هنرمند به نام زنجانی همچنین بر روی قسمتهای مختلف چاروق تمام چرم تصویر بناهای تاریخی زنجان مانند گنبد سلطانیه، بنای رختشویخانه و پل میربهاءالدین و بناهای شهرهای دیگر را به به وسیله نخ گلابتون گلدوزی کرده است.

او متولد سال ۱۳۳۵ است و سال های زیادی را در این هنر سپری کرده و با اینکه به بازنشستگی نایل شده است، اما همچنان با عشق وصف ناشدنی به انتقال این هنر ادامه می دهد.

حیدری با بیان اینکه از همان دوران شیرین کودکی در یکی از حجره‌های بازار زنجان مشغول به کار شده است، می گوید: آن زمان با توجه به سن کمی که داشتم به صاف کردن میخ‌های کهنه و خمیده کفش‌ها و موم کاری نخ‌های کفاشی می‌پرداختم.

این هنرمند رشته چاروق با بیان اینکه ۶۰ سال است در این هنر زیبا مشغول به کار است، می افزاید: در زمان حاضر در محل تاریخی رختشویخانه زنجان به هنرجویان به صورت رایگان آموزش می دهم.

وی با بیان اینکه در دوران فعالیتم با آموزش های ارائه شده حدود ۵۰۰ نفر این هنر اصیل را فرا گرفتند، اظهار می کند: با وجود آنکه بازنشسته شده ام، اما روزانه به مدت سه ساعت در محل رختشویخانه شهر زنجان به علاقه مندان آموزش می دهم.

حیدری با بیان اینکه وضعیت این هنر در مقایسه با قبل چندان خوب نیست، می افزاید: با شروع دوران کرونا و بعد از آن این هنر رو به افول گذاشت و دیگر حال خوشی ندارد.

گرانی مواد اولیه به دلیل نوسانات اقتصادی بر ادامه فعالیت این رشته تاثیر گذاشته است، از طرفی شمار علاقه‌مندان و هنرآموزان این رشته نیز نسبت به قبل بسیار کمتر شده است. این هنرمند با سابقه چاروق زنجان با بیان اینکه گرانی مواد اولیه به دلیل نوسانات اقتصادی بر ادامه فعالیت این رشته تاثیر گذاشته است، اضافه می کند: از طرفی شمار علاقه‌مندان و هنرآموزان این رشته نسبت به قبل بسیار کمتر شده است.

وی با بیان اینکه تولیدات چاروق و شمار خریداران نیز به مراتب کاهش یافته است، می افزاید: به عبارتی دیگر، این رشته در حال منسوخ شدن است و هنرمندان بنام آن چند نفر بیشتر نیستند.

حیدری با بیان اینکه متاسفانه آنگونه که باید و شاید از هنرمندان اندک این رشته نیز حمایت نمی شود، اظهار می کند: به عنوان نمونه هنرمند با ذوقی سراغ دارم که حدود یک هزار جفت کفش در منزل دارد چون نتوانسته است آنها را بفروش برساند.

وی با بیان اینکه زمانی که نزد استادم «خطیبی» کار می کردم تعدادمان ۶ نفر بود و روزانه ۱۲ جفت کار تولید می کردیم، می افزاید: این تولیدی ها به راحتی به فروش می رفت و در صورت باقی ماندن، استان های دیگر از جمله تهران آنها را خریداری می کردند و این روند بسیار خوب بود.

هنرمند چاروق دوز زنجان با بیان اینکه به مسوولان عالی رتبه کشور در جلسات مختلف اعلام کردم تولیدات این هنر دیگر خریدار ندارد، ادامه می دهد: پیش از این یک فروشگاه برای چاروق ایجاد شده بود که جمع آوری شد و دیگر خبری از آن نیست.

وی با بیان اینکه سال های قبل، این هنر طرفداران زیادی داشت و همین موضوع، انگیزه ما را برای کار و فعالیت، بیشتر می کرد، گفت: با وجود اینکه تولیدات ما در موزه رختشیوخانه و در کنار بازدیدکنندگان صورت می گیرد اما وضعیت فروش اسفبار است و نشان می دهد که این هنر در حال فراموشی است و امیدواریم مسوولان بیش از گذشته به آن توجه کنند.

نبود حمایت مطلوب از هنر چاروق زنجان

شهرزاد مصطفوی از جمله جوانان جویای هنر اصیل زنجان که به گفته خودش سه سال است در این عرصه فعالیت می کند با بیان اینکه چاروق هنر سنتی است که به نظر می‌رسد در حال منسوخ شدن و فراموشی باشد، می افزاید: این هنر در حال نابودی است و متاسفانه در شهرهای دیگر هیچکس شناختی از آن ندارد.

این فعال صنایع دستی استان زنجان با بیان اینکه معمولا بازدیدکنندگان در نمایشگاه‌ها اول از همه درباره مفهوم چاروق سؤال می‌کنند، ادامه می دهد: سپس می‌پرسند آیا این چاروق هنوز پوشیده می‌شود، فکر می کنند مصرفشان صرفا دکوری است یا با لباس سنتی باید پوشیده شود.

وی با بیان اینکه توضیحات لازم را در خصوص کارکرد آن به بازدیدکنندگان دمی دهیم، اظهار می کند: از آنجایی که کار کفش دست دوزی را انجام می دهم، برای احیای این هنر، ترکیب مدرن‌سازی و کفش سنتی را انجام دادم تا محدود به لباس سنتی نباشد و با شلوار جین و لباس‌های روزمره قابل پوشیدن باشد و زیره‌ای هم به آن اضافه کردم تا بتوان از آن بیرون از خانه استفاده کرد اما متاسفانه این هنر شناخته شده نیست.

مصطفوی با بیان اینکه به دلیل علاقه به کفش دست دوز به هنر چاروق دوزی وارد شدم و آموزش های لازم را نزد استاد حیدری فرا گرفتم،‌با اشاره به چالش‌ها و مشکلات این هنر اظهار می کند: مشکل اصلی، فروش کم است که باعث سرد شدن دست‌اندرکاران و کاهش فعالیت هنرجویان می‌شود، اگر فروش وجود داشته باشد، تولید و معرفی اثر به بازار و شهرهای دیگر بیشتر خواهد شد.

مشکل اصلی، فروش کم است که باعث سرد شدن دست‌اندرکاران و کاهش فعالیت هنرجویان می‌شود، اگر فروش وجود داشته باشد، تولید و معرفی اثر به بازار و شهرهای دیگر بیشتر خواهد شد. این هنرمند گفت:به رغم اینکه نگاه مسئولان نسبت به این هنر، خاموش نشدن چراغ آن است اما متاسفانه حمایت مطلوبی صورت نمی‌گیرد.

وی افزود: تنها حمایت‌ از ما پرداخت وام با ارائه مجوز است که دو سال در نوبت هستم تا به من تعلق بگیرد که تاکنون محقق نشده است.

این فعال صنایع دستی استان زنجان اضافه می کند: بیمه شدن از طریق مجوز این هنر نیز هفت سال در نوبت ماندن می خواهد که این فرایندها سبب دلزدگی هنردوستان و کاهش تعداد هنرمندان آن شده است.

مصطفوی، آینده این رشته را نامعلوم عنوان و خاطر نشان می کند: تقویت حضور در نمایشگاه‌های خارج از شهر زنجان با اختصاص غرفه‌های رایگان، حمایت همگانی برای شناساندن این هنر، تامین سرمایه و بازار هدف از راهکارهای ماندگاری این رشته است.

وی اظهار می کند: تلاش‌های تلفیقی برای احیای این هنر صورت گرفت اما به دلیل نبود سرمایه کافی به جایی نرسید تا بیشتر شناخته‌تر شود، قیمت بالا مشتری را از خرید منصرف کرد و از طرفی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان نیز با مشاهده کار اعلام کردند که این اثر به نوعی ماهیت خود را از دست داده است.

این هنرمند چاروق دوزی خاطر نشان می کند:احیای هر هنر وقتی ممکن است که پایه کار مستحکم باشد و از طریق تبلیغ و بازارسازی شرایطی فراهم شود تا دوباره رونق بگیرد.

چاروق زنجان در خطر جدی منسوخ شدن

رییس انجمن تولیدکنندگان و صادرکنندگان صنایع دستی اتاق بازرگانی استان زنجان نیز با بیان اینکه چاروق دوزی یکی از صنایع دستی بومی استان زنجان و نوعی پای پوش سنتی است که با استفاده از چرم گاو و نخ های ابریشمی رنگارنگ و در انواع مختلف (طرح توری و پرده بند) دوخته می شود، ادامه می دهد:ارزش فرهنگی و هنری آن هنرشناسان داخلی و خارجی را شیفته نقوش انتزاعی و اصیل خود می کند که قدمت آن به دوره ساسانی و اوج تزیینات آن به دوره صفوی می رسد.

فاطمه عبداللهی اظهار می کند: در زمان قدیم چاروق به یک شکل کاملا ساده دوخته می شده است و تغییر و تحولاتی که امروزه بر روی چاروق ها مشاهده می شود، برای اولین بار توسط مرحوم اصغر خطیبی صورت گرفت.

عبداللهی می افزاید: ایشان اولین قالب چاروق را با استفاده از گل با روکش کاغذی ساخت و از نمونه چاروق های ابتکاری مرحوم می توان به چاروق های پشت بسته گلدار، تمام پرده بند و گلدار و چاروق های معمولی متداول اشاره کرد.

وی اضافه می کند: به همت استادکار با تجربه این رشته، استاد غلامعلی رضایی که یکی از استادان قدیمی این رشته است، بیش از هفت نوع طرح جدید الهام گرفته از چاروق های اولیه به طرح های سنتی چاروق اضافه شد.

رییس انجمن تولیدکنندگان و صادرکنندگان صنایع دستی اتاق بازرگانی استان زنجان ادامه می دهد:چاروق به شکل امروزی، کاربرد مصرفی خود را تا حدودی از دست داده و حالتی تزیینی به خود گرفته است به گونه ای که زنان و دختران از آن به عنوان کفش روفرشی استفاده می کنند.

چاروق به شکل امروزی امروزه چاروق، کاربرد مصرفی خود را تا حدودی از دست داده و حالتی تزیینی به خود گرفته است، گونه ای که زنان و دختران شهری از آن به عنوان کفش روفرشی استفاده می کنند. وی با بیان اینکه چاروقی که هم اکنون در زنجان عرضه می شود، به صورت یک صنعت دستی ظریف و تزئینی کاربرد دارد و به کلی با چاروق های قدیمی متفاوت است، اظهار می کند: چاروق قدیمی زنجان، نوعی پای پوش بوده است که از چرم خام ساخته شده و در روستاها بیشتر مورد استفاده چوپانان قرار می گرفت و اغلب بدون پاشنه بوده و با تسمه هایی به ساق پا پیچیده می شد.

عبداللهی خاطر نشان می کند: متاسفانه برخی از این صنایع مانند چاروق به علت نبود بازار عرضه و متمرکز نشدن در برندسازی، نفس‌های آخر را می کشد و در خطر جدی منسوخ شدن قرار دارند.

وی با اشاره به اقدامات صورت گرفته برای صادرات این محصول، گفت:در تلاش هستیم با رایزنی های صورت گرفته بتوانیم اقدامات لازم را برای معرفی بیشتر آن، بازاریابی و حتی صادرات این محصول انجام دهیم و جلوی فراموش شدن آن را بگیریم.