جوان آنلاین: حدود یک چهارم ایران را مناطق کویری تشکیل داده و کویرلوت ۱۰ درصد از این وسعت را در برگرفته است. این بیابان عظیم در بین استانهای خراسانجنوبی، کرمان و سیستانوبلوچستان قرار دارد و از گرمترین نقاط زمین به شمار میآید، همچنین لوت از جذابیتهای گردشگری زیادی برخوردار است و لقب کره ماه ایران را یدک میکشد. با این تفاسیر و با وجود گذشت ۹ سال از ثبت جهانی بیابان لوت، این اکوسیستم هنوز فاقد ساختار مدیریت پایدار و نظام اجرایی مشخص است. برنامه «پایگاه حفاظت مشارکتی بیابان لوت» که در پرونده ثبت جهانی بر آن تأکید شده، به دلیل نبود اعتبار مالی کافی به طور مؤثر محقق نشده است. این در شرایطی است در کنار ظرفیتهای لوت که میتواند صنعت گردشگری را شکوفا و به اشتغالزایی بینجامد، انرژی باد و آفتاب آن نیز بهترین منبع در جهت تولید برق برای کل کشور است.
کویر یا بیابان لوت، به عنوان نخستین اثر طبیعی ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو نه تنها نماد شکوه طبیعت، بلکه عرصهای پیچیده و چالشبرانگیز برای حفاظت و مدیریت آن است. این بیابان که در سال ۱۳۹۵ در یونسکو به ثبت جهانی رسید، با ویژگیهای منحصر به فردش توجه جهانیان را به خود جلب کرده است. با این حال، لوت با تهدیدهای متعددی از جمله توسعه معادن، گردشگری کنترل نشده و خلأهای مدیریتی مواجه است.
این بیابان در جنوب شرقی ایران قرار دارد و مساحتی حدود ۴۰هزار کیلومترمربع را در برمیگیرد که حدود ۱۰درصد از وسعت ایران است و سی و سومین بیابان بزرگ جهان به شمار میرود.
براساس مطالعات ناسا بین سالهای ۲۰۰۳ تا ۲۰۰۹، بیابان لوت در پنج سال از این دوره به عنوان گرمترین نقطه کرهزمین شناسایی شد که در سال ۲۰۰۵ با دمای ۷/۷۰ درجه سانتیگراد رکورددار بوده است.
بیابان لوت، این نگین درخشان در میان میراث طبیعی ایران، تنها یک بیابان خشک و خالی نیست، بلکه کتاب گشودهای از تاریخ زمینشناسی و عرصهای برای نمایش شکوه و عظمت طبیعت است. حفاظت از این اثر نه یک انتخاب که یک ضرورت ملی و تعهدی بینالمللی است. آینده لوت در گرو عزم جدی مسئولان، مشارکت جامعه محلی و آگاهیبخشی به افکار عمومی است.
رفع فقر با ظرفیت کویر
سیستان و بلوچستان با گسترهای وسیع و تنوع چشمگیر جغرافیایی، یکی از کمتر شناخته شده و در عین حال غنیترین مناطق ایران از منظر گردشگری طبیعی و فرهنگی است. این استان دروازهای به سوی ناشناختهها از دشتهای مرتفع تا سواحل مَکران و قلب تپنده کویر لوت را در خود جا داده است.
کویرنوردی در سیستانوبلوچستان، به ویژه در محدوده بیابان لوت که بخشی از آن در قلمرو این استان قرار دارد، نه تنها یک فعالیت تفریحی، بلکه یک فرصت راهبردی برای توسعه پایدار، توانمندسازی اقتصادی جوامع محلی، حفظ میراث فرهنگی و ورزشی منطقه محسوب میشود. تمرکز بر این نوع خاص از گردشگری، میتواند توجیه اقتصادی مناسبی برای حفاظت از این اکوسیستمهای شکننده فراهم آورد.
سحر موسوی، کارشناس حوزه گردشگری با بیان اینکه سیستان و بلوچستان ظرفیتهای زمینشناختی و اقلیمی منحصر به فردی دارد که آن را به مقصدی برجسته برای گردشگری بیابانی تبدیل میکند به «جوان» میگوید: «لوت، به عنوان یکی از بزرگترین کویرهای جهان و بخشی از میراث جهانی یونسکو، مرکز ثقل جاذبههای کویری استان است. حضور این پدیده زمینشناسی در این منطقه، ارزش توریستی آن را به سطحی بینالمللی ارتقا میدهد.»
او با بیان اینکه مناطق حاشیه لوت در سیستان و بلوچستان، مرزهای بین جنگلهای خشک، کوهپایهها و بیابان را به هم میآمیزند، ادامه میدهد: «مناطقی در نزدیکی خاش و زاهدان که امکان انجام ورزشهایی مانند شترسواری و خودروهای چهارچرخ را فراهم میآورد یا حضور گونههای مقاوم به خشکی نظیر تاغ و گز که در تورهای اکوتوریسم و پرندهنگری در فصول مهاجرت پرندگان به مناطق کمارتفاعتر مورد توجه قرار میگیرد؛ بخشی از زیباییهای این استان پهناور است.»
به گفته موسوی، توسعه گردشگری کویرنوردی در سیستان و بلوچستان باید به عنوان یک موتور محرکه برای کاهش فقر و ایجاد ارزش افزوده در مناطق کمتر برخوردار تعریف شود. گردشگری کویرنوردی ذاتاً نیازمند نیروی کار بومی است، زیرا شناخت منطقه و توانایی مدیریت بحران در محیط کویر، امری اکتسابی از تجربه محلی است.
فاقد ساختار مدیریت پایدار
با وجود گذشت ۹ سال از ثبت جهانی بیابان لوت، این اکوسیستم هنوز فاقد ساختار مدیریت پایدار و نظام اجرایی مشخص است. برنامه «پایگاه حفاظت مشارکتی بیابان لوت» که در پرونده ثبت جهانی بر آن تأکید شده، به دلیل نبود اعتبار مالی کافی بهطور مؤثر محقق نشده است.
مدیر سابق پایگاه جهانی بیابان لوت هم این موضوع را تأیید کرده و میگوید: «ما تا کنون ساختار سازمانی مشخصی نداشتهایم و برای مدیریت چنین عرصه بسیار بزرگی حتماً باید برنامهریزی درست و توجه ویژهای صورت گیرد.»
دکتر مهران مقصودی معتقد است: «خلأ مدیریتی موجب شده بخشهایی از این میراث جهانی در معرض تهدیدهای مستقیم انسانی قرار داشته باشد.»
نباید فراموش کرد که ثبت یک اثر در فهرست میراث جهانی یونسکو، علاوه بر افتخار ملی، مسئولیتی بینالمللی برای کشور میزبان به همراه دارد. هرگونه تخریب در این اثر میتواند بازخوردی در سطح جامعه بینالملل داشته باشد.
اگرچه طبیعت خشن لوت تا حدی از آن را در برابر تعرضات انسانی محفاظت کرده، اما امروزه تهدیدات متعددی این میراث جهانی را نشانه رفته است. به گفته کارشناسان، فعالیتهای معدنکاوی از جمله اقداماتی است که آرامش لوت را بر هم زده است.
منوچهر سیانکی، کویرشناس و استاد دانشگاه با بیان اینکه اخیراً اقداماتی برای احداث ۹۰کیلومتر جاده جهت دسترسی به معدن در محدوده ثبتی لوت است که منجر به تخریب حدود ۴۰ هکتار از پرارزشترین لندفرمهای این میراث جهانی شده است به «جوان» میگوید: «این جادهکشی بافت یکدست دشتهای ریگی لوت مرکزی را نابود کرده که به هیچ وجه قابل بازسازی نیست.»
وی تورهای آفرود و گردشگری کنترل نشده را از دیگر عوامل تخریب بیابان میداند و توضیح میدهد: «تردد خودروهای آفرود در زمینهای شکننده لوت و حضور گردشگران غیرمسئول، آسیبهای جبرانناپذیری به اکوسیستم منحصربهفرد لوت وارد کرده است.»
سانکی اجرای سازوکارهای نظارتی برای کنترل ورود و خروج گردشگران، مانند سیستم رزرواسیون و تعیین مسیرهای مجاز را از ضروریات حفاظت از لوت میداند و میگوید: «در تمام دنیا مثلاً در پارکهای ملی اروپا یا امریکا مثل گرند کنیون، مردم از قبل وقت میگیرند و از هر جایی نمیتوانند وارد شوند.»
این کویرشناس با بیان اینکه کلوتهای مرتفع یا همان مگا «یاردانگ»های لوت تا ارتفاع ۱۵۵ متر و با طول بیش از ۴۰ کیلومتر از فضا قابل مشاهده هستند، میگوید: «این کلوتها در اثر فرسایش بادی، طی هزاران سال شکل گرفتهاند و از بزرگترین نمونههای جهان هستند.»
وی به تپههای ماسهای غولپیکر این بیابان هم گریزی زده و ادامه میدهد: «دریای ماسهای شرق لوت مرکزی دارای تپههای ماسهای به ارتفاع نزدیک به ۴۷۵ متر است که از بلندترین تپههای شنی جهان محسوب میشوند.»
سیانکی با بیان اینکه «نِبکا»های بلند از دیگر دیدنیهای طبیعی لوت هستند، میگوید: «این تپههای ماسهای که با درختچههای بسیار مقاوم تاغ و گز پوشیده شدهاند تا ۱۲ متر ارتفاع دارند و به «گلدان بیابان» معروف هستند؛ این نبکاها از بلندترین نمونههای جهان هستند.»
این استاد دانشگاه میگوید: «در بیابان لوت، سطوح وسیعی از زمینهای پوشیده از سنگهای صیقلی وجود دارد که بر اثر فرسایش بادی شکل گرفتهاند که به اسم دشتهای ریگی یا «هامادا» معروفند.»
انرژی بیپایان باد و آفتاب
لوت پتانسیل بالایی برای توسعه گردشگری مسئولانه و استفاده از انرژیهای تجدیدپذیر دارد. این بیابان آزمایشگاه طبیعی بیهمتایی برای مطالعه فرآیندهای زمینشناختی و سازگاری زیستی در شرایط سخت است. اکوسیستمی که با وجود تصور «بیزندگی»، میزبان گونههای گیاهی و جانوری منطبق با شرایط سخت است که برای علم از ارزش بالایی برخوردارند.
موضوعی که مرحوم پروفسور پرویز کردوانی، چهره ماندگار جغرافیای ایران هم روی آن تأکید داشت و میگفت: «انرژی باد و آفتاب در بیابانها بهترین منبع است، کویر لوت میتواند به تمام ایران برق برساند البته اگر به آن بها دهیم و خرجش کنیم.»
با این تفاسیر ایجاد ساختار مدیریتی یکپارچه و مشخص برای این عرصه عظیم ۴۰ هزار کیلومتر مربعی ضروری است. طراحی نظام مدیریتی ویژه برای لوت که از خیلی از کشورهای اروپایی بزرگتر است، نیازمند عزم ملی و توجه ویژه است.
البته اخیراً اقداماتی برای توسعه زیرساختهای گردشگری در منطقه فهرج استان کرمان آغاز شده است. این پروژه که با منابع ملی حمایت شده و پیش میرود، بر بهبود سازههای ضروری در این منطقه متمرکز است و هدف آن افزایش ایمنی و راحتی بازدیدکنندگان از اثر بینظیر طبیعی ایران است.