گزارش ایرنا از بزرگداشت استاد مجتبایی در بنیاد دائرةالمعارف بزرگ اسلامی؛
ایراندوستی مجتبایی پشتوانهای استوار در عمری تحقیق و مطالعه دارد
تهران- ایرنا- رییس بنیاد دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، در بزرگداشت استاد سیدفتحالله مجتبایی گفت: با اطمینان کامل میتوان گفت که در وجود گرانقدر او فرهنگ و تمدن ایران و زبان فارسی با همه شکوه و عظمت و معنویت جلوه کرده است، ایراندوستی مجتبایی پشتوانهای استوار در عمری تحقیق و مطالعه دارد.
صاحبخبر - به گزارش خبرنگار فرهنگی ایرنا، مراسم بزرگداشت سیدفتح الله مجتبایی، استاد فرهنگ، زبان و ادبیات فارسی و ادیان تطبیقی، ظهر روز سهشنبه در سالن امیرالمومنین (ع) مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، به همت مجله بخارا و بنیاد دائرةالمعارف بزرگ اسلامی برگزار شد. سیدکاظم موسوی بجنوردی، رئیس مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، در این مراسم گفت: کمتر سخنی برای من پس از چهلسال درک محضر شریف استاد مجتبائی تا این حد دلپذیر و مایه سرافرازی و سربلندی بوده است. وی افزود: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی از نخستین روزهای تأسیس از این بخت بلند برخوردار شد که استاد به جمع مختصر اصحاب دائرةالمعارف پیوست و شماری از مهمترین آثار تحقیقی استاد در مجلدات دائرةالمعارف نشر یافت. بجنوردی ادامه داد: گذشته از اهمیت چشمگیر مقالات تحقیقی استاد و آنچه در این مدت طولانی از نظر گذراندند و ویرایش و اصلاح و تکمیل کردند، به جرأت میتوان گفت که پروردگان محضر علمی او نیز که اینک غالباً خود در شمار استادان و پژوهشگران نامدار هستند، اهمیت و جایگاهی خاص دارند. کارنامه علمی استاد تا اندازهای حاکی از شخصیت جامع ایشان هست و اهل تحقیق ملاحظه کردهاند که استاد در هر موضوع و مجالی مثال و نمونه اعلای دقت نظر و احاطه هستند. رییس بنیاد دائرةالمعارف بزرگ اسلامی اضافه کرد: با اطمینان کامل میتوان گفت که در وجود گرانقدر او فرهنگ و تمدن ایران و زبان فارسی با همه شکوه و عظمت و معنویت جلوه کرده است. همه آثار ایشان نشان میدهد که چگونه این فرزند دانشمند و پژوهنده این آب و خاک فرهنگ ایران را در نهایت ضبط و اتقان تتبع و تحقیق کرده و به بهترین صورت عرضه داشته است. ایراندوستی مجتبایی پشتوانهای استوار در عمری تحقیق و مطالعه دارد و حاصل بیش از هفتاد هشتاد سال به سر بردن با کتابها و نسخهها و مقالهها و اسناد و مدارک بسیار به چند زبان است. وی اضافه کرد: مجتبایی کوشیده است در همه عمر فرهنگ ایرانی را به درستی بشناسد و به درستی عرضه کند و خود او بهترین دستاورد درخشان همین فرهنگ است. پژوهشهای بدیع او به گسترۀ نفوذ فرهنگ ایرانی و زبان فارسی است، از هند تا شهر زیبای افلاطون و از شاهنامه حکیم توس تا حافظ و سعدی و مولانا. بجنوردی گفت: او لحظه لحظه عمر پربرکت و جان شیفته خود را صرف شناختن و شناساندن این فرهنگ کرده است و آثار او پنجرهای است رو به باغ مصفای فرهنگ ایرانی و زبان فارسی از چشم استاد. رییس دایرهالمعارف بزرگ اسلامی، در پایان ضمن تبریک زادروز این استاد ارجمند، برای مجتبایی آرزوی طول عمر کرد. امثال مجتبایی نعمتهای خدایی هستند محمدعلی موحد، چهره ماندگار فرهنگ و ادبیات ایران و عضو شورای عالی علمی مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، در پیامی با عنوان «گنجِ شاهوار» به این بزرگداشت نوشت: «منت خدای را عزوجل که طاعتش موجب قربت است و به شکراندرش مزید نعمت. آفرین میخوانیم بر هوشیاری مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی و حبذّا میزنیم بر همت کاظم موسوی بجنوردی که این فرصت را برای ما فراهم آورده است. امثال مجتبایی نعمتهای خدایی هستند و بر هر نعمتی شکری واجب. پس میستاییم و سپاس میداریم و شکر میگذاریم موهبت دوستی با مجتبایی را ـ این نمونۀ عز و تمکین و وقار را ـ که منتدار حضور او هستیم، و تبریک میگوییم نودوهشتمین سال زندگی او را، و دعا میکنیم برای سعادت و دوام عمر با برکت او. واجب آید چون که آمد نامِ او/ شرح کردن رمزی انعامِ او گمان میکنم همه ما که در این مجلس گرد آمدهایم این تجربه را داشتهایم که در گشت کوه و صحرا تلؤلؤ آبی را دیده و به سوی آن کشانده شده باشیم. نزدیکتر میروی، چشمهای میبینی که از دل سنگ بیرون میزند. لقای آب مسحورت میکند. چندان صاف و روشن و پاک و زلال، ولی کمتر کسی میاندیشد که این جویبار خُرد چه سفر دور و درازی داشته و چگونه دل این صخرۀ صمّا را شکافته، ذره ذره آن گرانبارِ درون سنگ و خاک دامنکشان راه جسته و به اینجا رسیده است. چگونه و به چه افسون از هزاران صافی گذشته و هزاران بار سر بر سنگ کوفته و پالوده شده تا چنین کریمانه و بیدریغ، خوش و خرّم سینه در برابر خورشید برهنه میکند و سر بر پای ما میساید. و شگفتا که چشمهسار ـ این مسافر غریب ـ تا کنون حکایت دل با کس نگفته و راز اعحازی را که از استاد ازل آموخته هرگز فاش نکرده است! و مجتبایی را میبینیم در میان ما نشسته با آن ادب و تمکین و آن کمالات و آن پختگی و آراستگی که خیره میکند چشمان ما را، اما کمتر متوجه این معنی هستیم که این گنج شاهوار چگونه و از کجا فراهم آمده است. مجتبایی کیست؟ این کیست چنین خوانِ کرم بازگشاده/خندان جهتِ دعوتِ اصحب رسیده یک دسته کلید است به زیر بغلِ عشق/ از بهر گشاییدنِ ابواب رسیده کیست این سالک طریق معرفت که هرگز دست از طلب برنمیدارد؟ از کجا شروع کرده و چه مراحلی را پیموده، به قول مولانا چه لگدها از ستوران روزگار خورده! چند و چند سوده شده و فرسوده شده تا چنین پالوده گشته است، که به تعبیر سعدی آنچه میگوید و مینویسد: به پرویزنِ معرفت بیخته/ به شهدِ ظرافت برآمیخته آن دخل را که با گشادهدستی و رایگان پاکبازانه در دامن ما میریزد، به چه حیلت، و به چه قیمت اندوخته است. چند قبا بر قدِ دل دوختم/چند چراغِ خرد افروختم پیرِ فلک را که قراریش نیست/گردش بس بلعجب آموختم گنج کرم آمد مهمانِ من/وامِ فقیران ز کرم توختم حاصل از این سه سخنم بیش نیست/خام بدم پخته شدم سوختم بر مَثَلِ شمع منِ پاکباز/ریختم آن دخل که اندوختم آثار قدیمی مجتبایی پس از گذشت نیم قرن همچنان مرجع است ژاله آموزگار در این نشست گفت: همعصر بزرگان تأثیرگذار در این سده زیستن سعادتی است ،سدهای که اوراق زرین آن به نام شخصیتهایی چون فتحالله مجتبایی، محمدعلی موحد و دیگر نادران روزگار ما زینت یافته است. بزرگانی که در عرصههای مختلف درخشیدهاند و هر یک با تخصص خود ارکان توسعه ایران عزیز را پایهریزی کردند و کوشیدند تا این سرزمین را به شاهراه پیشرفت هدایت کنند. وی افزود: مجتبایی عزیز یکی از سردمداران این قافله است. شرح درخشان زندگی او برای همه آشناست. کتابهای سودمندش هنوز پس از دههها تازگی خود را از دست ندادهاند. وی با اشاره به آثار مجتبایی گفت: برخی آثار ایشان که نگارش آنها به دههها پیش بازمیگردد، اخیراً نیز تجدید چاپ شدهاند و همچنان مطالبشان زنده و راهگشا است و امروز یکی از مناسبتهای این مجلس، یادآوری همین آثار است که در نوع خود دایرهالمعارفی به شمار میآیند. آموزگار افزود: مدخلهای تخصصی ایشان در دایرهالمعارفها و مقالات ارزندهای که در نشریات منتشر شده، پاسخگوی بسیاری از پرسشهاست. من خود در نوشتههایم از بیشتر آنها بهره بردهام. کتابخانه ایشان آنچنان گسترده و شناختهشده است که نیازی به معرفی ندارد. این استاد بازنشسته دانشگاه تهران ادامه داد: دوست دارم از چهره گشاده و مهربانی ایشان سخن بگویم؛ لبخندی شیرین و هستیبخش که اطرافیان را تحت تأثیر قرار میدهد. در کنار احترامی که برای ایشان قائلم، باید بگویم که ایشان نمونه روشنفکری دوران خود هستند؛ روشنفکری که تنها در چهارچوب خشک علمی محصور نمانده و با شاعران، نوپردازان، موسیقیدانان و پیشتازان فرهنگی نیز ارتباط داشته است. وی افزود: سخن گفتن از پیری و نسیان درباره ایشان برای من پذیرفتنی نیست. پیر کسی است که از آموختن بازایستد، حال آنکه ایشان همچنان میآموزند و میآموزانند. ذهنش همچنان بیدار و تیز است؛ سخنی نابهجا بر زبان نمیآورد و تشخیص و تمیزش پابرجاست، بنابراین نسیان در مفهوم اصلی آن در وجود ایشان راه ندارد. آموزگار گفت: حدود هفت سال پیش در محفل بزرگداشت ایشان، در وصفش مطالبی گفتم که هنوز برایم دلپذیر است. کارنامه درخشان زندگی علمی ایشان نشان میدهد که با تبار فرهنگی خود چگونه از مشکلات تحصیلی آن زمان عبور کردند؛ نه گام به گام، بلکه افتان و خیزان، تا به بالاترین درجات علمی رسیدند، بیآنکه مغرور شوند. وی با بیان این که دانستهها و فعالیتهای مجتبایی چندبعدی است، اظهار داشت: از ترجمه اشعار تا انتشار بیش از دویست کتاب و مقاله ارزنده، ایشان با زبان سنسکریت و فرهنگ و ادبیات باستانی آشناست، شعرشناس است، ادبیات کلاسیک را میشناسد و با شاعران نوپرداز معاصر نیز دمخور است. آموزگار گفت: او دانشمندی خشک و محدود نیستند؛ با موسیقی ارتباط دارد، گاه ویولون مینوازد، به آواز بنان گوش میدهد، با شاملو گفتوگو میکند، از شعر «آرش کمانگیر» سیاوش کسرایی بهعنوان شاهکار یاد میکند، از عرفان و پیچوخمهای آن سخن میگوید و با فریدون توللی و نادر نادرپور همصحبت است. در همان حال، در تاریخ و فلسفه ادیان در حد یک متخصص تراز اول سخن میرانند، از بزرگترین هندشناسان نام میبرد و به صادق هدایت نیز توجه دارد. بزرگاندیشی مجتبایی از آغاز کار او مشخص بود علی اشرف صادقی، با بیان این که لازم بود معرفتی در شناخت مجتبایی وجود داشته باشد تا از او سخن بگوییم، اظهار داشت: وظیفه خود دانستم که این کار دشوار را بپذیرم. بسیاری از نکاتی که میخواستم اشاره کنم، استاد ژاله آموزگار درباره شخصیت علمی فتحالله مجتبایی بیان کرد. در طول چند سال همکاری، در تاریخ نیز به این موضوع اشاره شده است. وی ادامه داد: تأثیرات اولیه مجتبایی از زبان و ادبیات انگلیسی بود و در همان رشته فعالیت داشتند اما از همان ابتدا به دانشکده ادبیات راه یافتند. صادقی افزود: ایشان علاقهمند بودند و از نزدیک با ادیان هندی آشنا شدند. همچنین اطلاع گستردهای از زبانهای کهن ایران در ارتباط با زبانهای هندی داشتند. از جمله پژوهشهایی درباره «رنگ تنپوش» در جوامع هندی انجام دادند و در آنجا کلمات تازهای را بررسی کردند. وی گفت: از همان ابتدا، بزرگی ایشان آشکار بود. ایشان گفتند مقالاتی از اسلام که مربوط به ایران است باید ترجمه شود. همچنین در دانشنامه جهان اسلام نیز حضور داشتند و مقالات ارزشمندی نوشتند. مجتبایی بزرگترین کارها را با دوستی پیش میبرد اصغر دادبه با بیان این که هر پرسشی از استاد مجتبایی شود، پاسخی برای آن دارد، گفت: ارسطو در فرهنگ ایران نیز مطرح بوده و این پرسش وجود داشته که آیا دوستی یک امر تجملی است یا یک نیاز بشری؟ بزرگان ما روشن پاسخ دادهاند: دنیا خوش است، جان عزیز است و تن شریف/ لیکن رفیق بر همه چیز مقدم است وی افزود: دوستی نزد ارسطو تجملی نیست، بلکه ضرورت زندگی است. او در کتاب «اخلاق» بهطور جدی درباره این موضوع بحث کرده و آن را در شمار فضایل آورده است. حتی طبقهبندیای از دوستی ارائه داده: دوستی لذتبنیاد، دوستی سودبنیاد (که بیشتر نزد پیران است)، دوستی جوانانه، و دوستی فضیلتبنیاد، یعنی نیکیبنیان. وی ادامه داد: این معانی در فرهنگ ما ریشه در یونان دارد. ارسطو دوستی را چنان بالا میبرد که هر جا دوستی باشد، قرنها نظریهاش باقی میماند. خوشبختانه شنیدهام ترجمهای از این مباحث نیز در شیراز انجام شده، است. دادبه گفت: این کار به استاد مجتبایی رسیده است؛ او غیر از ارسطووار بودن و پاسخهای گوناگون، بسیاری از مسائل فرهنگی را با جوانان و سالخوردگان اداره میکند. در واقع همان کار ارسطو را تجدید کرده و با استفاده از مفهوم دوستی، کاری زنده و پویا پیش میبرد؛ کاری که هرگز متوقف نمیشود. روشهای تازه اگرچه ریشه در گذشته دارند اما در دوران جدید با نگاهی متفکرانه بهکار گرفته شدهاند. من در همه این موارد دیدهام که استاد مجتبایی به همین ترتیب عمل کرده و کارهای بزرگ را پیش برده است. «گفتارهایی در تاریخ و فرهنگ»، مقالات استاد مجتبایی در یک کتاب میترا حسنی، دستیار پژوهشی گروه ادیان و عرفان دایره المعارف بزرگ اسلامی، با اشاره به انتشار کتاب «گفتارها» گفت: کتابی که امروز منتشر شده دومین دفتر از مجموعه آثار استاد مجتبائی است که بههمت انتشارات مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی و در چهلمینسال تأسیس این مرکز منتشر شده است. وی افزود: این مجموعه مشتمل بر طیف وسیعی از آثار استاد مجتبائی است، در مقاطع مختلفی از فعالیتهای پرحاصل علمی ایشان: از روزگار همکاری با مؤسسه انتشاراتی فرانکلین و آمدوشد به ایران و هند و پاکستان و امریکا گرفته، تا حضور مستمر و مؤثر در مراکز علمی تأثیرگذاری چون دائرةالمعارف بزرگ اسلامی و فرهنگستان زبان و ادب فارسی. وی ادامه داد: کتاب در پنج بخش سامان یافته است. بخش نخست شامل مقالات پژوهشی است که استاد مجتبائی برای دانشنامهها و نیز نشریاتی در حوزۀ ادیان و عرفان، زبان فارسی و تاریخ تألیف کردهاند. بخش دوم، از چندین یادداشت کوتاه و بلند تشکیل شده است. یادداشتهای پراکنده ایشان علاوهبر آنکه نشاندهنده تنوع حوزههای مطالعاتی ایشان است، تصویری از فضای فکری، اجتماعی و سیاسی روزگار جوانی و میانسالی استاد بهدست میدهد و خواننده را با شماری از مصاحبان و معاشران این استاد که گاه از شخصیتهای تأثیرگذار در این جریانهای فکری بودهاند، آشنا میسازد. بخش سوم دربرگیرنده چند سخنرانی در محافل علمی و فرهنگی مختلف است. بخش چهارم از چند مصاحبه قدیم و جدید تشکیل شده که در طی چهار دهه گذشته با استاد ترتیب داده شده است. بخش پنجم نیز مشتمل بر چهار مقاله و یک یادداشت بهزبان انگلیسی است که ترجمۀ تعدادی از آنها در بخش نخست آمده است. وی افزود: این آثار با مشورت استاد و زیر نظر ایشان انتخاب، و پس از ویرایش و اصلاحات لازم برای چاپ در این مجموعه آماده شدهاند. افزودن برخی از نامهای خاص غیرفارسی، بهویژه نام اشخاص و اصطلاحات سنسکریت در پاورقیها، برطرفکردن برخی اشکالات ریز و درشتی که در چاپهای قبلی در ضمن پیادهکردن متن سخنرانیها و مصاحبهها در ضبط شماری از اسامی رخ داده، یکدستکردن نحوه ارجاعات در مقالهها، و همچنین یکدستکردن ضبط نامها و اصطلاحات در بخشهای مختلف، از جمله تغییراتی هستند که در متن آثار اعمال کردهایم. برای دو بخش فارسی و انگلیسی کتاب هم دو نمایه مفصل فارسی و لاتین تنظیم شده که پژوهشگران را زودتر به مقصود برساند. دربارۀ کتاب «گزیدۀ اسناد دیوانی عهد قاجار» که امروز چهرهگشایی میشود سیدعلی آلداود، عضو شورای عالی علمی مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، با اشاره به این که بیش از ۳۸ سال است با ااستاد مجتبایی همکاری دارد، گفت: حدود هفت سال پیش، استاد گرامی دفتری را در قطع رحلی به من سپردند، این دفتر حاوی اسنادی گردآوردۀ پدرشان بود که در شمار مستوفیان و دبیران دورۀ اخیر قاجار یعنی عصر مظفرالدینشاه بودند. وی افزود: پدر استاد موسوم به میراحمد مجتبائی تفرشی دبیری عارفمنش و باسواد بود با خطی خوش و سالهای متمادی در دستگاه حکومت علینقیمیرزا رکنالدوله برادرزادۀ ناصرالدینشاه به خدمات دیوانی اشتغال داشته است. این اسناد همگی مربوط به یک دوره از حکومت علینقیمیرزا در سالهای قبل از مشروطه در خراسان بوده و اصل آنها به مراجع حکومتی در تهران و سایر نقاط ارسال شده و نویسنده محض اطلاع خود و شاید ثبت در تاریخ، رونوشتی از آنها را در دفتری برای خود ثبت کرده است. وی گفت:مقرر شد این اسناد که به رغم اختصار از اهمیتی وافر برخوردار است با مقدمه استاد و پژوهشی پیرامون رکنالدولهها آماده شده و انتشار یابد. متن اسناد که به خط شکسته نستعلیق زیبا در دفتری کتابت شده همان اوقات در انتشارات رایزن حروفنگاری شده و دشواریهای آن برطرف شد اما نگارش مقدمه ایشان سالیان چند به درازا کشید به گونهای که درین فاصله نشر رایزن به تعطیلی کشانده شد و اوراق تایپشده مذکور در میان اسناد و اوراق دیگر از میان رفت. وی گفت: وقتی مقدمه استاد مجتبائی به دستم رسید دیگربار کار از نو آغاز شد و اثر فعلی به صورتی که ملاحظه میشود همراه با گزارش بالنسبه مفصلی در احوال رکنالدوله علینقیمیرزا و پدرش محمدتقیمیرزا رکنالدوله برادر ناصرالدینشاه فراهم آمد. در پایان مراسم، استاد فتحالله مجتبایی، شمع ۹۸ سالگی خود را خاموش کرد و کیک تولد خود را برید. به گزارش ایرنا، فتحالله مجتبایی در ۱۸ آذر سال ۱۳۰۶ در تهران به دنیا آمد. مقدمات ادبیات و علوم رسمی را در فراهان اراک فرا گرفت. پدر و اجداد وی از مستوفیان دوران قاجار بودند و جد و نیای ایشان از بزرگان صوفیه طریقت نعمتاللهی، مجتبایی در چنین خانوادهای تعلیمات مقدماتی را پشت سر گذاشت و همین زمینه نیز مطالعات او را به تاریخ ادیان و فلسفه شرق و هند کشاند. در سال ۱۳۳۲ از دانشکده ادبیات دانشگاه تهران و دانشسرای عالی درجه لیسانس گرفت، و از آن سال تا ۱۳۳۸ در دبیرستانهای اراک و تهران و دانشسرای عالی به تدریس ادبیات و زبانهای خارجی اشتغال داشت. در ۱۳۳۹ از طرف وزارت فرهنگ برای آشنایی با روشهای جدید تألیف کتابهای درسی به خارج از کشور اعزام شد و پس از یک دوره مطالعه و تحقیق در این زمینه در ایالات متحدهٔ آمریکا (دانشگاه کلمبیا، نیویورک) به کشور بازگشت و مأمور تهیه و تدوین کتابهای درسی در ادبیات برای دبیرستانها شد. مجتبایی در دوران تحصیل خود از محضر استادان بزرگی در داخل و خارج از کشور استفاده کرد و برای آشنایی با عرفان هندی مسافرتهای متعددی به هند و پاکستان داشت. او درجه دکتری تاریخ ادیان و فلسفه شرق را از دانشگاه هاروارد آمریکا در سال ۱۳۵۰ دریافت و در مرکز مطالعات ادیان جهان آمریکا، در رشته تاریخ تطبیقی ادیان تحصیل کرد. مجتبایی هماکنون عضو هیئت علمی مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی و همچنین عضو پیوسته فرهنگستان زبان و ادب فارسی است. از این استاد تاکنون بیش از ۲۰۰ عنوان کتاب، مقاله و شعر و نقد کتاب به صورت تألیف و ترجمه و تصحیح به زبانهای فارسی و انگلیسی در ایران و خارج از ایران منتشر شدهاست. در این مراسم، ژاله آموزگار، استاد فرهنگ و زبانهای باستانی، علی اشرف صادقی استاد زبان و ادبیات فارسی، اصغر دادبه، استاد زبان و ادبیات فارسی، محمد جعفری قنواتی، پژوهشگر فرهنگ عامه ایران، غلامعلی حداد عادل، رییس فرهنگستان زبان و ادب فارسی، نیکنام حسینپور، مدیر روابط عمومی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، و جمعی از استادان و اعضای بنیاد دائرةالمعارف بزرگ اسلامی حضور دارند.∎