به گزارش رکنا، ن اصرالدین شاه قاجار در یادداشتهای خود به تاریخ پنجشنبه ۱۴ رمضان ۱۲۸۷ (مصادف با ۱۷ آذر ۱۲۴۹) اینگونه نوشته است: صبح روزی که اسب دیر مهیا شد، ناراحتی به وجود آمد. پس از تأخیر، اسب آورده شد و به سمت دریا حرکت کردم. اندکی فاصله از محل چادرها گرفته و به سمت تپهای خاکی اطراف دریا رفتم. این ارتفاعات کوچک از خاک، دریاچه را دربرگرفته و در برخی نقاط به سطح صاف تبدیل میشد. در بعضی جاها، این تپهها تا نزدیکی آب دریاچه پیش رفته و بر آن احاطه داشتند. همراهانم از جمله امینالسلطان، پسر فراشباشی، نصیربیک نایب، یحییخان و میرزا علیخان در کنارم بودند.
دیداری از دریا و اقامت در کنار آن
پس از مسافتی کوتاه در نزدیکی آبهای دریاچه، مکانهای مناسب برای برپایی چادرها و اردوگاه مشخص شد. چادرها را به لب دریا بردند و جایگاه مناسبی برای استراحت تهیه کردند. آبی دریا تا فاصله دویست قدمی همچنان کمعمق بود و بعد از آن عمق بیشتر میشد. این توده آبی، با امواج زیبا، ظاهری شفاف و پاکیزه داشت و بدون بو یا تعفن بود. مرغهای ماهیخوار نیز بر فراز دریا به پرواز درمیآمدند و مناظر زیبایی خلق میکردند. آب این دریاچه، اندکی شور و قابل آشامیدن بود. طول آن از شمال به جنوب و عرض آن از مشرق به مغرب امتداد یافته و طول آن تقریباً دو برابر مرداب انزلی بوده و عرض کمتر داشت.
جزایر و رودخانههای متصل به دریاچه
در انتهای این دریاچه جزایری وجود داشت که از محل حضور ما قابل مشاهده نبودند. انتهای دریا، به رودخانهای پیوسته که به یک دریاچه کوچک دیگر متصل میشد و نهایتاً این رودخانه به سمت فرات روانه میگردید. منطقه سماوه نیز در همین حوالی قرار دارد و منبع اصلی آب این دریاچه، از فاضلاب فرات تأمین میگردد.
زیارت و مراسم مذهبی
پس از صرف غذا و استراحت کوتاه، به دروازهای در سمت غرب رفتم، جایی که مسیر خود را به زیارتگاه برد. این قلعه دو ورودی داشت؛ یکی ورودی دیروزی که از آن وارد شده بودیم و دیگری این مسیر باریک، زیبا و تمیز بود. در زیارتگاه، نماز خواندم و به داخل ضریح رفته و جایگاه دو انگشت مبارک حضرت را زیارت کردم. شمشیر جهانگشا را برای تبرک در آنجا گذاشتم و سپس به مقبره آقا محمدخان و دیگر بزرگان همچون فرمانفرمای فارس و محمدحسنخان سردار که در همان حوالی قرار داشت، سر زدم. همچنین در سر راهرو، نزد مقبره شیخ مرتضی رفتم که در کنار راهرو به سمت صحن قرار گرفته بود و در داخل یک اتاق مرتفع با دو پله دفن شده است.
بازگشت و وصف باغهای تازه احداث
پس از بازگشت از زیارتگاه و سوار بر اسب، از میان مردمی که مشغول شستوشو و شنا در آب بودند، به محل اقامت خود رفتم و غذایی از کاهوی عالی و سکنجبین میل کردم و شکر خداوند را بهجا آوردم. در حوالی دریا، باغهای جدیدی احداث شده بود که هر کدام شامل درختان نخل و سبزیکاریهای متنوع بوده و با استفاده از آب گاوچاه آبیاری میشدند. این باغها پیشتر در این منطقه وجود نداشته و کاملاً جدید احداث شدهاند. شب هنگام، پس از صرف شام، همگی به استراحت پرداختیم.
منبع: روزنامه خاطرات ناصرالدینشاه قاجار به کوشش مجید عبدامین، انتشارات دکتر محمود افشار، چاپ اول، زمستان ۱۳۹۸، صفحات ۱۹۲ تا ۱۹۳.