به گزارش خبرگزاری ایمنا، در آخرین هفتههای پاییز نخستین موج بارندگی آغاز شد و بسیاری از استانهای کشور شاهد رحمت الهی بودند، اما این بارشها به گفته عیسی بزرگزاده، سخنگوی صنعت آب توان جبران کمبارشی مزمن و انباشته ناشی از چند سال خشکسالی را ندارد.
به گفته سخنگوی صنعت آب تا دهم آذر ۵.۸ میلیمتر بارش در کشور ثبت شده که نسبت به میانگین بلندمدت ۸۵ درصد عقبماندگی نشان میدهد. سخنگوی صنعت آب با تأکید بر اینکه هر بارشی برای مدیریت منابع آب مفید نیست، توضیح داد: بارشهای یک تا دو میلیمتری شاید آلودگی هوا را کم کند، اما برای تولید رواناب، تغذیه آبخوانها و تأمین آب شرب کمکی نمیکند و با توجه به شرایط کنونی، چارهای جز مدیریت مصرف وجود ندارد.
آمارهای وزارت نیرو حکایت از آن دارد که در سال آبی جاری متوسط بارندگی در بسیاری از استانها بین ۲۰ تا ۴۰ درصد افت داشته و پراکنش زمانی بارشها نیز به شکل نامنظم و متمرکز در چند ماه محدود شده است، حجم کل مخازن کشور نیز نسبت به سال گذشته ۲۶ درصد کاهش یافته و تأمین آب برای شهروندان با چالش روبهرو شده است.
از سوی دیگر، منابع آب تجدیدپذیر ایران در چند دهه اخیر از حدود ۱۳۰ میلیارد متر مکعب به ۸۰ تا ۹۰ میلیارد متر مکعب کاهش پیدا کرده است، زیرا برداشت بیش از حد از منابع زیرزمینی و خشکسالیهای طولانیمدت، کمبود آب آشامیدنی و افت سطح سدها را به همراه داشته است. بر اساس آخرین آمارها، حجم پرشدگی سدهای کشور تنها ۳۲ درصد است و برخی سدها کمتر از ۱۰ درصد ظرفیت دارند.
چالشهای مدیریت منابع آب
کارشناسان بر این باورند که مصرف بالای آب در بخش کشاورزی سنتی، ایجاد صنایعآببر در مناطق خشک و کم بارش هدررفت حدود یکسوم آب خانگی در مسیر تولید و توزیع برخی از مهمترین چالشهای مدیریت منابع آب در کشور به شمار میآیند که در کنار آنها، طرحهای غیرکارشناسی همچون سدسازی بیرویه، انتقال نادرست آب و حفر بیش از حد چاهها فشار سنگینی به منابع آب وارد کردهاند.
برای حل این مشکلات راهکارهایی همچون اصلاح نقشه راه اقتصادی، کاهش فشار بر منابع آب و مدیریت پایدار کشاورزی و صنعت توصیه میشود تا منابع آب ایران را در طول یک دهه احیا کند. استفاده از مزیتهای اقتصادی کشور همچون انرژی، گردشگری و ترانزیت به جای محصولات آببر نیز از دیگر راههای کاهش پیامدهای بحران آب پیشنهاد میشوند.
در کنار خشکسالی ایران که در دو دهه اخیر از یک پدیده طبیعی به بحرانی ساختاری تبدیل شده است، شیوه مدیریت منابع آب با برداشتهای بیرویه از منابع زیرزمینی در بخش کشاورزی، حفر چاههای غیرمجاز، توسعه ناپایدار اراضی و نبود نظام دقیق بهرهوری آب ادامه داشته است که تهدیدی برای منابع محدود کنونی به شمار میآید.
در حوزه سیاستگذاری نیز، تقسیمبندی بخشی و ناهماهنگ نهادهای مرتبط با آب مانع از اجرای مدیریت یکپارچه حوضههای آبریز شده، همچنین سیاستهای حمایتی اشتباه در کشاورزی، همچون یارانههای پرمصرف و الگوهای کشت غیربومی، فشار مضاعفی بر منابع آبی وارد کرده است.
یک دهه برنامهریزی برای بازگشت به توازن
بر این اساس کارشناسان تشدید خشکسالی در ایران را پیامد برهمخوردن توازن بین اقلیم، مدیریت و مصرف میدانند و راه برونرفت از این وضعیت را اجرای رویکردی جامع، بینبخشی و بلندمدت مطرح میکنند که باید همزمان سه محور منابع، مصرف و مدیریت را هدف قرار دهد و شامل اصلاح سیاستهای آبی، افزایش بهرهوری در کشاورزی، استفاده از فناوریهای نوین و بازنگری در ساختار حکمرانی آب بر اساس واقعیتهای اقلیمی کشور باشد.
در بخش منابع نیز تنوعبخشی به ذخایر آبی اهمیت دارد. استفاده از پسابهای تصفیهشده شهری و صنعتی، تغذیه مصنوعی آبخوانها و ذخیره سیلابها در آبخوانها از روشهای مؤثر در جبران کاهش بارشها توصیه میشود، همچنین توسعه هوشمندانه فناوریهای شیرینسازی و انتقال پایدار در مناطق ساحلی جنوبی میتواند تا حدی فشار بر منابع داخلی را کم کند.
گذار از سیاستهای واکنشی به پیشگیرانه
در زمینه مصرف، تمرکز بر افزایش بهرهوری آب در کشاورزی بهعنوان مصرفکننده بیش از ۸۵ درصد آب کشور با اجرای آبیاری نوین، تغییر الگوی کشت متناسب با اقلیم هر منطقه و آموزش کشاورزان در زمینه مصرف بهینه ضروری است در کنار آن، فرهنگسازی عمومی برای کاهش مصرف آب شهری و اصلاح تعرفهها از سیاستهای مؤثر در کوتاهمدت به شمار میرود.
در محور مدیریتی، راهکارهای پایدار بدون حکمرانی منسجم و شفاف آب ممکن نیست. تشکیل نهاد هماهنگکننده بینبخشی برای سیاستگذاری و نظارت بر مدیریت حوضههای آبریز، بازبینی ساختار بودجه و تخصیص اعتبارات بر اساس میزان تنش آبی و گسترش سامانههای پایش دادهمحور از جمله الزامات است.
بهطور کلی مدیریت خشکسالی در ایران نیازمند گذار از سیاستهای واکنشی به رویکرد پیشگیرانه، علمی و منطقهمحور است؛ رویکردی که همپوشانی بین امنیت آب، پایداری اقتصادی و تابآوری زیستمحیطی را در اولویت قرار دهد.
از صرفهجویی تا کنترل برداشت
حامد یزدیان، نماینده مردم اصفهان، جرقویه، کوهپایه، ورزنه و هرند در مجلس شورای اسلامی به خبرنگار ایمنا میگوید: با توجه به شرایط کنونی تنها راه، مدیریت مصرف آب است، یعنی در کوتاهمدت لازم است که مردم صرفهجویی کنند و در کنار آن مجموعه اقداماتی برای کنترل برداشتهای بالادست نیز باید در دستور کار قرار گیرد تا به جز مصارف شرب، هیچ برداشتی از منابع انجام نشود.
وی با امیدواری در مورد بارشهای یک ماه آینده میافزاید: در این صورت ورودی سد زایندهرود بیش از خروجی آن خواهد شد و میتوانیم سال آبی جاری را پشت سر بگذاریم.
عضو هیئت رئیسه کمیسیون کشاورزی، آب، منابع طبیعی و محیط زیست مجلس پیشبینی میکند با آغاز بارشهای فصل پاییز بتوانیم بحران کنونی منابع آب را پشت سر بگذاریم و ادامه میدهد: امیدواریم که در فصل پاییز بحران آب شرب نداشته باشیم، البته سال جاری این خطر وجود دارد، اما در صورتی که بارشها ادامه پیدا کند، مشکلی در تأمین آب مورد نیاز شرب پیش نمیآید، با این حال در درازمدت باید به فکر این مسائل باشیم.
اما و اگرهای تأمین نیاز کشاورزان
یزدیان خاطرنشان میکند: هر اتفاقی که رخ دهد، در پاییز سال جاری با بحران آب کشاورزی روبهرو هستیم، با این شرایط نمیتوانیم آب مورد نیاز را به درستی تأمین کنیم و این شرایط به معیشت کشاورزان خسارت وارد میکند به همین دلیل باید در درازمدت به فکر تأمین منابع آب جدید باشیم و برای مدیریت مصارف برنامهریزی کنیم.
یزدیان درباره برنامههای موجود برای مدیریت منابع آب میگوید: در این زمینه مشکل کمبود قانون نداریم، البته برخی از طرحهای تأمین آب در مرحله دریافت مجوز هستند که این موضوع در حال پیگیری است و امیدواریم زودتر به نتیجه برسد.
آسیب تمرکز بر توسعه کشاورزی
مجید گودرزی، کارشناس اقتصادی به خبرنگار ایمنا میگوید: خشکسالی یک پدیده طبیعی است و چارهایی جز مدیریت این بحران نیست، زیرا هزاران سال است ایرانیها در این سرزمین با پر بارشی و کمبارشی زندگی کردهاند و زمینهای خود را به صورت غرقابی و بدون هیچ تغییری، آبیاری کردهاند.
وی با انتقاد از اینکه پس از هزاران سال تغییر چندانی در شیوه آبیاری ما ایجاد نشده است، میافزاید: کشاورزی بیشترین سهم را در مصرف آب دارد، زیرا در سالهای گذشته، تمرکز بر توسعه کشاورزی بدون برنامهریزی و برآوردهای دقیق بود که این موضوع آسیب جدی به طبیعت و زیستبوم وارد کرد.
کارشناس اقتصادی خاطرنشان میکند: انتقال صنایع آببر به مرکز ایران، یک جانمایی نادرست و از حمله خارجی آسیبزاتر است، سادهترین اقدام این است که حقابه طبیعت پرداخت شود، ظرفیتهای زیستی باید در نظر گرفته شوند و استفاده بیش از ظرفیت از طبیعت متوقف شود، زیرا مدیریت تعادلهای بعدی و ناترازی بسیار دشوار است.
جای خالی استفاده از فناوری در مدیریت منابع
وی با اشاره به جای خالی استفاده از فناوریها در مدیریت آب تاکید میکند: در حوزه آبریز ارومیه بیش از ۱۰۳ سد در حال بهرهبرداری یا در دست ساخت و مطالعه است، همچنین گفته میشود بیش از ۹۰ هزار چاه غیرمجاز در این حوزه آبریز وجود دارد در صورتی که این حجم از بودجه عمرانی باید صرف تغییر و بهبود روشها و بهکارگیری فناوریهای جدید میشد.
گودرزی ادامه میدهد: در سالهای پس از انقلاب به جز س سازی، پروژههای ملی در حوزه آب نداشتهایم، برخی از سدها نیز با اشکالات ماهوی روبهرو بودند در حالی که نوبتبندی آب، حفر قناتها، لایروبی مداوم قناتها، کشت محصولات متناسب با اقلیم، بهرهبرداری حداکثری از آب در گذشته از اکنون بیشتر بوده است.
وی توجه به جایگزینی منابع آبی و باز چرخانی آب را ضروری میداند و میگوید: در دنیای امروز هزینههای زیستمحیطی سهم بزرگی در بهای تمام شده کالاها و خدمات دارد و آسیب به طبیعت یک تخلف بزرگ به شمار میآید، بنابراین باید به تعادلهای زیستی احترام بگذاریم و آن را در نخستین اولویتهای توسعه قرار دهیم.
کارشناس اقتصادی وجود بیش از شش هزار کیلومتر نوار ساحلی در کشور را یکی از ظرفیتهای مهم توسعه بیان کرد و ادامه میدهد: باید به جای توسعه کشاورزی به توسعه صنعتی فکر کنیم و راهبردمان را در توسعه تغییر دهیم، در ایران تنها پنج درصد زمینها مرغوب هستند و ۲۳ درصد کم کیفیت و ۷۲ درصد هم بیکیفیت هستند به همین دلیل تمرکز بر توسعه کشاورزی برای چنین پتانسیلی عقلانی نیست.
به گزارش ایمنا، در اقلیم خشک و نیمهخشک ایران، سازگاری با کمآبی به یک ضرورت ملی تبدیل شده است. پژوهشگران نخستین راهکار رویارویی با این چالش را اصلاح الگوی مصرف آب در بخش کشاورزی همراه با ترویج کشت محصولات کمآببر و بومی، استفاده از سیستمهای نوین آبیاری همچون قطرهای و بارانی و اجرای طرحهای تغییر کاربری اراضی در مناطق بحرانی میدانند.
در بخش شهری نیز مدیریت تقاضا و کاهش تلفات شبکههای آبرسانی از اولویتهای اصلی به شمار میآید، همچنین بازیافت آبهای خاکستری و استفاده از آبهای بازیافتی برای فضای سبز شهری در بسیاری از شهرهای بزرگ کشور در حال اجراست.
راهکارهای ساختاری همچون احداث سدهای کوچک و زیرزمینی، تغذیه مصنوعی آبخوانها، و حفاظت از منابع آبهای زیرزمینی از دیگر پیشنهادات محققان ایرانی است. مطالعات مرکز تحقیقات منابع طبیعی کشور نشان میدهد که حفظ و احیای اکوسیستمهای طبیعی همچون تالابها و جنگلهای ساحلی نیز در حفظ چرخه آب و کاهش تبخیر مؤثر است و در نهایت، افزایش آگاهی عمومی و مشارکت مردمی در مدیریت آب از طریق آموزشهای فرهنگی و رسانهای، همراه با اصلاح قوانین و سیاستهای آبی کشور میتواند تحولی اساسی در سازگاری با کمآبی ایجاد کند.