به گزارش مسیر اقتصاد کشورهای جهان در دهه اخیر وارد دورهای شدهاند که در آن حمایت صنعتی دیگر نه یک استثنا، بلکه به قاعدهای فراگیر تبدیل شده است. از ایالاتمتحده و اروپا گرفته تا چین، هند، ژاپن و کره جنوبی، همه بهدنبال تقویت صنایع داخلی و حفظ جایگاه خود در رقابت جهانی هستند. گزارش سازمان همکاری و توسعه اقتصادی موسوم به OECD نشان میدهد این موج جدید سیاستگذاری تنها به یارانه نقدی محدود نیست، بلکه طیف گستردهای از مشوقهای مالی و غیرمالی را شامل میشود که هر کدام نقش متفاوتی در اقتصاد ایفا میکنند.
ابزارهای متعدد حمایت صنعتی
نخستین ابزار مهم، وامها و اعتبارات ترجیحی است. این ابزار زمانی بهکار میرود که دولت میخواهد سرعت سرمایهگذاری را بالا ببرد یا صنعتی را که نیاز به سرمایهگذاری اولیه سنگین دارد، از خطر شکست نجات دهد. چین در بخش خودروهای برقی و انرژی خورشیدی نمونه بارز استفاده از این ابزار است؛ جایی که بانکهای دولتی نقش اصلی در تأمین مالی تولیدکنندگان بزرگ داشتهاند. آمریکا نیز در قالب قانون CHIPS بخشی از حمایت خود را از طریق وامهای تضمینشده در اختیار سازندگان تراشه قرار داده است.
نوع دیگری از حمایت، زمین ارزان و زیرساختهای ترجیحی است. در بسیاری از کشورها، دولت زمین صنعتی یا زیرساخت دسترسی (مانند برق یا حملونقل) را با قیمت بسیار کمتر از بازار در اختیار شرکتهای بزرگ قرار میدهد. این شیوه در پارکهای فناوری شرق آسیا بسیار رایج است و نقش مهمی در جذب سرمایهگذاری خارجی ایفا کرده است. در چین، بسیاری از شهرها عملاً زمین صنعتی را با قیمت نزدیک به صفر در اختیار کارخانههای منتخب قرار میدهند، تا رقابت جهانی در تولید تجهیزات انرژی پاک را از دست ندهند.
در کنار این ابزارها، یارانههای مستقیم و پرداختهای نقدی نیز جایگاه مهمی دارند. یارانه مستقیم زمانی کاربرد دارد که دولت باید در بازه زمانی کوتاه، ظرفیت تولید یا فناوری نوظهور را تثبیت کند. برنامههای آمریکا برای توسعه باتری و هیدروژن، یا بستههای حمایتی اتحادیه اروپا برای صنایع راهبردی، نمونههایی از این نوع حمایت است. این شیوه البته هزینه بودجهای قابل توجهی دارد و همواره با فشار مضاعف بر منابع مالی دولت همراه است.
ابزار دیگری که آثار قابل توجهی دارد، سیاست خرید دولتی است. با پیشخرید محصولات یا تضمین حداقل تقاضا، دولت بازار مطمئنی برای تولیدکنندگان ایجاد میکند. در صنعت انرژیهای تجدیدپذیر، این سیاست از مهمترین عوامل رشد ظرفیت تولید سلول خورشیدی در آسیاست. حتی در اروپا نیز توسعه محصولات سبز بدون خرید تضمینی دولتها ممکن نبود.
در بسیاری از اقتصادها، شرکتهای دولتی نقش مستقیمی در حمایت از صنایع حیاتی ایفا میکنند. در چین، بخش بزرگی از صنایع کلیدی همچنان در اختیار شرکتهای دولتی است و این شرکتها همزمان از یارانه، زمین ارزان، اعتبارات ترجیحی و حمایت مقرراتی بهرهمندند. این ترکیب پیچیده از ابزارهای حمایتی باعث شده تمرکز بازار جهانی در برخی حوزهها شدیداً به سمت چین متمایل شود.
در کنار همه این ابزارها، دولتها از معافیتها و مشوقهای مالیاتی نیز استفاده میکنند؛ ابزاری که شاید در نگاه اول کماثرتر از یارانه نقدی به نظر برسد، اما بررسی OECD نشان میدهد نقش این سیاست کمتر از دیگر ابزارها نیست و حتی در بسیاری موارد اثربخشی بیشتری دارد.
تحلیل OECD از کارآمدی «معافیت مالیاتی» در بین ابزارهای حمایت صنعتی
گزارش OECD تأکید میکند که معافیت مالیاتی نسبت به انواع دیگر حمایتها چند ویژگی مهم دارد که اجرای آن را برای دولتها جذابتر و کمریسکتر میکند. نخست اینکه این ابزار برخلاف یارانه نقدی یا خرید دولتی، بار بودجهای مستقیم ایجاد نمیکند و پرداخت آن وابسته به عملکرد واقعی بنگاه است. بنابراین «پاداش بر مبنای فعالیت واقعی» اتفاق میافتد، نه بر اساس پیشبینی یا انتخابهای سیاسی.
ویژگی دیگر آن است که معافیت مالیاتی رقابت بازار را کمتر مختل میکند. یارانه نقدی یا زمین ارزان میتواند به نفع یک شرکت یا گروه خاص عمل کند و عملاً ساختار رقابت را تغییر دهد، اما معافیت مالیاتی معمولاً عمومی است و همه بنگاههای واجد شرایط میتوانند از آن استفاده کنند. این ویژگی باعث میشود امکان فساد، رانت و انتخابهای سلیقهای به حداقل برسد.
از سوی دیگر، معافیت مالیاتی برای سرمایهگذاران خارجی بسیار قابل پیشبینی است. در حالی که یارانه نقدی ممکن است هر سال به دلیل کمبود منابع بودجه کاهش یابد، معافیتهای مالیاتی معمولاً در قوانین پایدار تعریف میشوند و سرمایهگذار میداند حداقل چند سال از آن بهرهمند خواهد شد. همین پایداری، یکی از عوامل موفقیت آمریکا در جذب سرمایهگذاری انرژیهای پاک پس از تصویب قانون IRA بوده است؛ قانونی که مشوقهای مالیاتی سنگین و بلندمدتی را تضمین کرد و موج سرمایهگذاری خارجی را به سمت آمریکا هدایت نمود.
نکته مهم دیگری که OECD بر آن تأکید دارد این است که معافیت مالیاتی میتواند موجب رقابت سالمتر بین کشورها شود. وقتی رقابت به یارانه نقدی تبدیل شود، کشورها درگیر مسابقه پرهزینهای میشوند که معمولاً هیچکس برنده آن نیست و هزینه نهایی را بودجه عمومی میپردازد. اما معافیت مالیاتی، هزینهای است که تنها در صورت موفقیت بنگاه در تولید و سودآوری محقق میشود و بنابراین رقابت به مسیر منطقیتری هدایت میشود.
به همین دلیل است که در تحلیل نهایی OECD، معافیت مالیاتی «تمیزترین» و «کمتحریفترین» ابزار حمایت صنعتی معرفی میشود. این سیاست ضمن آنکه فشار کمتری بر رقابت میآورد، شفافیت بیشتری دارد، هزینه کمتری برای دولت ایجاد میکند و در نهایت رشد سرمایهگذاری را بهتر از سایر ابزارها تحریک میکند. این جمعبندی در شرایطی بیان میشود که بسیاری از کشورها در چند سال اخیر به سمت حمایتهای سنگینتر حرکت کردهاند و رقابت جهانی بر سر صنایع حساس مانند نیمههادی، انرژی پاک و مواد پیشرفته هر روز شدیدتر میشود. اگرچه هیچ سیاست حمایتی بهتنهایی کافی نیست و بسیاری از کشورها از ترکیب چند ابزار استفاده میکنند، اما معافیت مالیاتی به دلیل سازگاری با اصول رقابت، پایداری بودجهای و کارآمدی بلندمدت، جایگاه ویژهای پیدا کرده است.
منبع اصلی: گزارش سازمان همکاری و توسعه اقتصادی با عنوان «پیامدهای بازار ناشی از یارانههای صنعتی»
OECD (2024). The Market Implications of Industrial Subsidies.
دیگر منابع:
OECD, The Market Implications of Industrial Subsidies (MAGIC database)
OECD (2023). Industrial Policy and the Global Subsidy Race.
OECD (2024). Government Support in High-Tech and Green Industries.
OECD (2023). International Subsidies and Countervailing Measures.
OECD (2022). Measuring Distortions in International Markets: The Semiconductor Value Chain.
OECD (2021). FDI Qualities Indicators: Incentives and Tax Measures.
OECD (2023). Green Industrial Policies for Net Zero.
انتهای پیام/ تولید