به گزارش «خبرنامه دانشجویان ایران»؛ تصویری که از موزه در ذهن اکثر انسانها نقش میبندد، سالنهای آرام، ویترینهای منظم و متمرکز روی یک یا چند اثر و آثار تاریخی زیر نورپردازیهای زرد است.
اما جهان فرهنگی امروز در حال تجربه انقلابی است که در آن مرز میان «فضای فیزیکی» و «جهان دیجیتال» کمرنگ میشود.
حالا دیگر برای دیدن یک تابلوی ارزشمند یا مجسمه باستانی، نیازی نیست کیلومترها سفر کنیم؛ تنها با تجهیزات واقعیت مجازی یا یک گوشی هوشمند، میتوانیم وارد دنیایی شویم که آثار تاریخی با نور، صدا و حرکت زنده میشوند.
اما پرسشی که بررسی آن خالی از لطف نیست، این است که آیا آینده موزهها بهطور کامل دیجیتالی خواهد بود؟ یا موزههای سنتی همچنان پابرجا میمانند؟
مروری بر وضعیت کنونی موزهها و آغاز روند دیجیتالی شدن
موزهها در ابتدا تنها محل نگهداری و نمایش آثار تاریخی بودند، اما با گسترش فناوریهای دیجیتال، حالا موزه دیگر فقط یک فضای فیزیکی نیست، بلکه بستری برای تعامل، یادگیری و تجربیات چندحسی به شمار میرود.
در سالهای اخیر، اخبار فناوری و اطلاعات نشان میدهد که موزهها بیش از هر زمان دیگری با راهاندازی نمایشگاههای مجازی و مدلسازی سهبعدی برای حفظ آثار تاریخی به سمت دیجیتالیشدن حرکت کردهاند.
مفهوم «میراث دیجیتالی» نیز در همین دوران شکل گرفته است؛ مفهومی که به معنای نگهداری و انتقال دادههای فرهنگی در قالبی دیجیتال است، به شکلی که بتوان آن را برای نسلهای آینده حفظ کرد. این روزها دیگر دیجیتالسازی آثار هنری و باستانی به بخشی جداییناپذیر از مأموریتهای موزهها تبدیل شده است.
امروزه موزهها با استفاده از فناوریهای پیشرفته مثل اسکن سهبعدی، واقعیت افزوده و مدلسازی دیجیتال، نهتنها بازدید آثار را بهصورت آنلاین برای همگان امکانپذیر میکنند، بلکه تجربهای بهیادماندنیتر را برای بازدیدکنندگان میسازند. به همین دلیل، موزه به یک رابط فرهنگی چندلایه و پلی میان گذشته، امروز و آینده تبدیل شده و نگرانیهای مبنی بر حفظ آثار برای تمام نسلهای بعد، تا حدودی از بین خواهد رفت.
چرا موزهها بهسوی دیجیتال شدن میروند؟
دنیای موزهها دیگر مانند گذشته آرام و خالی از رقابت نیست. تغییر در رفتار مخاطبان، تحولات فناورانه و حتی بحرانهای جهانی مانند کرونا باعث شدهاند تا موزهها بهسرعت بهدنبال راههایی نو برای بقا و رشد باشند؛ مهمترین دلایل دیجیتالیسازی موزهها به شرح زیر هستند:
دگرگونی در شیوه تعامل بازدیدکنندگان
بازدیدکنندگان امروزی با گوشیهای هوشمند، شبکههای اجتماعی و بازیهای تعاملی بزرگ شدهاند. آنها دیگر صرفاً به تماشای آثار رضایت نمیدهند، بلکه میخواهند حس و حال مربوط به اثر و دوران تاریخی آن را درک کنند، تجربه کنند و در روایت اثر سهم داشته باشند. موزهها اگر بخواهند برای این نسل جذاب بمانند، ناگزیر به دیجیتال شدن هستند.
کرونا، نقطه عطف در تحول دیجیتال موزهها
همهگیری کرونا در سال ۲۰۲۰ شاید بزرگترین شوک در تاریخ موزهها بود. برای ماهها، درهای تمام موزههای جهان بسته شدند و میلیونها نفر از تجربه بازدید موزهها محروم ماندند. اما همان بحران، زمینهساز فرصتی تازه شد و موزههایی که پیشتر به دنیای دیجیتال قدم گذاشته بودند، توانستند با برگزاری تورهای مجازی، نمایشگاههای آنلاین و وبینارهای آموزشی، همچنان فعال بمانند و حتی مخاطبان جهانی جدیدی جذب کنند. از آن زمان، مدیران فرهنگی در سراسر دنیا دریافتند که دیجیتالی شدن دیگر یک انتخاب نیست و بخشی ضروری از بقا در دنیای امروز به شمار میرود.
رقابت برای جذب نسل دیجیتال
نسل جدید مخاطبان، همان کسانی هستند که با متاورس سر و کار دارند، NFT میخرند و آثار مختلفی را با هوش مصنوعی خلق میکنند. برای این نسل، مرزی میان دنیای واقعی و مجازی وجود ندارد و این نسل، راضی به بازدیدهای سنتی نیست. موزههایی که میخواهند در ذهن این گروه از مخاطبان بمانند، باید در فضای دیجیتال حضور فعالی داشته باشند. از همین رو امروزه رقابت اصلی موزهها نه با یکدیگر، بلکه با پلتفرمهایی مثل Google Arts & Culture یا گالریهای NFT در متاورس است.
فناوریهایی که موزههای آینده را میسازند
اگر بخواهیم آینده موزهها را تصور کنیم، کافی است نگاهی به فناوریهایی بیندازیم که امروزه در حال شکل دادن به پایه و اساس موزههای دیجیتال هستند. هر یک از این فناوریها، بخشی از پازل تحول دیجیتال را میسازند. این تحول را میتوان بخشی از روند بزرگتر تحول هنر در عصر اینترنت دانست؛ جایی که آثار هنری در بستر دیجیتال بازآفرینی میشوند. این فناوریها به شرح زیر هستند:
واقعیت مجازی و واقعیت افزوده
واقعیت مجازی (VR) به بازدیدکنندگان اجازه میدهد وارد جهانی شوند که تنها با قوۀ تخیل یا با استناد به کتابها و فیلمهای تاریخی آن را تصور میکردند. در موزههای امروزی، میتوان با تجهیزات VR وارد شهر باستانی پمپئی شد، در کاخهای مصر باستان قدم زد یا روند خلق یک تابلوی نقاشی دوره رنسانس را از نزدیک تماشا کرد.
واقعیت افزوده (AR) نیز تجربهای دیگر میسازد؛ بازدیدکننده با گوشی یا تبلت خود، میتواند اطلاعات، ویدئوها و مدلهای سهبعدی را در کنار اثر واقعی مشاهده کند.
متاورس
ورود موزهها به دنیای متاورس، گامی انقلابی در تاریخ فرهنگ است. در این جهان مجازی، دیگر محدودیت مکانی، زمانی یا فیزیکی وجود ندارد. موزه متاورسی همیشه باز است، همیشه در دسترس است و هرکسی از هر نقطه دنیا میتواند در آن حضور داشته باشد.
کاربر میتواند در دنیای متاورس میان آثار قدم بزند، با دیگر بازدیدکنندگان صحبت کند یا حتی مالک آثار دیجیتالی شود. موزههایی مانند Museum of Crypto Art یا The Sandbox Gallery نشان دادهاند که هنر و تاریخ میتوانند در متاورس، شکل کاملاً تازهای به خود بگیرند.
هوش مصنوعی
در موزههای آینده، راهنمای بازدید شما یک ربات یا دستیار هوشمند خواهد بود که دقیقاً میداند چه چیزهایی برایتان جذاب است. هوش مصنوعی قادر است مسیر بازدیدتان را بر اساس علایق شما شخصیسازی کند، تمام اطلاعات مرتبط با آثار را ارائه دهد و حتی از چهره و واکنشهای شما بفهمد که از کدام گروه از آثار بیشتر لذت میبرید.
دیجیتالسازی آثار؛ حفظ حافظه فرهنگی بشر
یکی از بزرگترین دستاوردهای موزههای دیجیتال، امکان ثبت و نگهداری آثار در قالب نسخههای سهبعدی است. به کمک فناوریهایی مانند اسکن لیزری یا فتوگرامتری، موزهها نسخه دیجیتال آثار را تولید میکنند تا حتی در صورت آسیبدیدن نسخه اصلی، میراث فرهنگی حفظ شود. این فرایند علاوه بر حفاظت، به پژوهشگران و طراحان نیز اجازه میدهد آثار را از زوایای مختلف تحلیل کنند.
موزههایی که آینده را امروز ساختهاند
موزههای موفق جهان که امروز مرز میان فناوری و فرهنگ را از میان برداشتهاند به ما نشان میدهند که آینده موزهها به چه سمتی خواهند رفت:
موزه آینده دبی یکی از برجستهترین نمونههاست؛ ساختمانی که خود به نمادی از آینده تبدیل شده است. این موزه برای مرور گذشته نیست، بلکه آینده بشر را به نمایش میگذارد و از فناوریهای واقعیت مجازی و تعاملات چندحسی برای روایت آینده استفاده میکند.
در اروپا، موزه اینترنت سوئد نمونهای منحصربهفرد است که هیچ بنای فیزیکی ندارد. تمام بازدید آن بهصورت دیجیتال انجام میشود و تاریخ اینترنت و تحولات فناوری را در قالبی جذاب و تعاملی به نمایش میگذارد.
از سوی دیگر، خانه هنرهای الکترونیک در سوئیس و مرکز Art Center Nabi در کره جنوبی به عنوان دو قطب هنر دیجیتال شناخته میشوند. این موزهها بستری برای نمایش آثار تعاملی، NFTها و هنرهای مبتنی بر داده فراهم کردهاند. همچنین، پلتفرم Google Arts & Culture با دیجیتالی کردن میلیونها اثر از سراسر جهان، بازدید موزه را برای تمام افراد جهان ممکن کرده است.
مزایا و چالشهای موزههای دیجیتال
ورود فناوری به دنیای موزهها، فرصتها و چالشهای تازهای را به همراه آورده است. در یک سو، افزایش دسترسی و آموزش فراهم شده و در سوی دیگر، دغدغه اصالت و هویت اثر مطرح شده است.
موزههای دیجیتال امکان بازدید از هر نقطه جهان را فراهم میکنند. یک دانشآموز در تهران میتواند همزمان در کاخ ورسای قدم بزند و به تماشای نقاشیهای داوینچی بنشیند. دیجیتالسازی همچنین ابزاری مؤثر برای حفاظت از آثار تاریخی است؛ زیرا نسخه دیجیتال میتواند حتی در صورت آسیبدیدن نسخه اصلی، برای پژوهش و آموزش حفظ شود.
آینده موزهها در ایران
در ایران، که یکی از غنیترین میراثهای تاریخی جهان را دارد، حرکت به سمت دیجیتال شدن موزهها هنوز در مراحل ابتدایی است، اما نشانههای امیدوارکنندهای دیده میشود. موزه ملی ایران، موزه فرش و چند موزه خصوصی، در سالهای اخیر تورهای مجازی و آرشیوهای دیجیتال خود را راهاندازی کردهاند.
بااینحال، هنوز تا رسیدن به مرحلهای که فناوری در بازدید از موزهها نقش اصلی را بازی کند، فاصله داریم. چالشهایی مانند کمبود بودجه، ضعف زیرساختهای فنی و نبود نیروی متخصص، مانع از پیشرفت سریع این روند شدهاند.
گذار بزرگ موزهها به دنیای دیجیتال
دیجیتالیشدن موزهها تنها به معنای انتقال آثار به فضای مجازی نیست، بلکه بازتعریف تجربه فرهنگی انسان در عصر فناوری است.
با رشد فناوریهایی چون واقعیت افزوده، متاورس و هوش مصنوعی، بازدید از موزهها به تجربهای پویا و جهانی بدل خواهد شد و کشورهایی که زودتر وارد این مسیر شوند، نهتنها بهتر حافظ میراث خود خواهند بود، بلکه در شکلدهی به آینده فرهنگ جهانی نیز نقش پررنگتری ایفا خواهند کرد.