به گزارش خبرگزاری بینالمللی اهلبیت(ع) ـ ابنا ـ در عصر انفجار اطلاعات و تحولات شگرف فناورانه، هوش مصنوعی از یک ابزار صرف به یک عامل تأثیرگذار عمیق بر ساختارهای اجتماعی، فرهنگی و علمی بدل گشته است. این گذار نیازمند واکاوی جدی و نظاممند از منظر اخلاقی است؛ زیرا هرچند فناوری با سرعتی سرسامآور در حال پیشروی است، اما چارچوبهای نظری و عملی برای مدیریت پیامدهای اخلاقی آن هنوز در مراحل ابتدایی تکوین قرار دارد. این خلأ، ضرورت تدوین یک نقشه راه پژوهشی دقیق را برای نخبگان فکری، دانشگاهیان و طلاب علوم دینی دوچندان میسازد تا بتوانند با دیدی نقادانه و مسئولیتپذیر، این حوزه را از منظر مبانی دینی و اخلاقی بررسی کنند.
این «موضوعشناسی»، تلاشی ارزشمند از سوی حجتالاسلام و المسلمین حسینعلی رحمتی عضو هیأت علمی گروه اخلاق کاربردی پژوهشگاه قرآن و حدیث برای پاسخگویی به این نیاز حیاتی است. این مجموعه که شامل هفتاد موضوع کلیدی در اخلاق پژوهشی هوش مصنوعی است، به عنوان یک سند راهنما برای اساتید، طلاب و دانشجویان تدوین شده تا مسیر تحقیق و تأمل در این عرصه پیچیده مشخص گردد. هدف این سند، صرفاً فهرستی از مسائل نیست، بلکه فراخوانی است برای ورود سازمانیافته و عمیق به ابعاد اخلاقی هوش مصنوعی، از جمله عدالت الگوریتمی، شفافیت، مسئولیتپذیری، و تأثیرات آن بر کرامت انسانی، تا اطمینان حاصل شود که توسعه این فناوری در مسیر خدمت به ارزشهای متعالی بشری قرار گیرد.
متن این نوشتار (موضوعشناسی اخلاق هوش مصنوعی=اَهومص) را در ادامه بخوانید:
«دوست دارم درباره اخلاق هوش مصنوعی تحقیق کنم ولی موضوع ندارم».
این نکته ای است که بسیاری از طلاب و دانشجویان مطرح می کنند وقتی آنها را به تحقیق درباره اخلاق هوش مصنوعی تشویق می کنیم. برای کمک به این افراد، و همه کسانی که دوست دارند وارد عرصه «اخلاقپژوهی هوش مصنوعی» شوند، طی چند قسمت برخی از موضوعاتی که (به تناسب) ظرفیت نوشتن پایاننامه، مقاله، کتاب، جستار، یادداشت کوتاه، تدریس، برگزاری کارگاه و کرسیهای نظریهپردازی را دارد خدمت شما تقدیم می شود. طبیعتا موضوعات منحصر در این موارد نیست، و باتامل و مطالعه بیشتر می توانید موارد دیگری را به آنها بیافرایید.
این موضوعات را جایی ذخیره کنید؛ روزی به کارتان میآید:
۱. نسبت هوش مصنوعی با اخلاق چیست؟
۲. تعریف «اخلاق هوش مصنوعی» چیست و دایره موضوعی و مصداقی آن کدام است؟
۳. ضرورت ها و بایسته های پژوهش درباره اخلاق هوش مصنوعی چیسست؟
۴. چگونه می توان مسائل و موضوعات اخلاقی مربوط به هوش مصنوعی را شناسایی کرد؟
۵. آیا پیدایش هوش مصنوعی مسائل و اصول اخلاقی جدیدی را موجب شده است؟ اصول اخلاقی وجود دارد که «خاص» هوش مصنوعی باشد؟ یا این که تفاوتی با غیر آن ندارد و فقط مصادیقش فرق می کند؟
۶. چه موضوعاتی از هوش مصنوعی مربوط به «اخلاق هنجاری» است و چه موضوعاتی مربوط به «فرااخلاق»؟
۷. «ذی نفعان» مرتبط با هوش مصنوعی که وظایف اخلاقی متوجه آنان است چه افراد/نهادها/مراکزی هستند؟
۸. یک اخلاقپژوه هوش مصنوعی با چه دانش ها و مهارت هایی باید آشنایی داشته باشد؟
۹. چگونه می توان در جامعه ما مطالعات «بین رشته ای» درباره اخلاق هوش مصنوعی را طراحی و اجرا کرد؟
۱۰. آیا رشته ای به نام «اخلاق هوش مصنوعی» در کشورهای دیگر وجود دارد؟ برای راه اندازی آن در ایران چه موضوعات و مسائلی را باید لحاظ کرد؟
۱۱. مهم ترین محققان و نظریهپردازان اخلاق هوش مصنوعی چه کسانی هستند؟ چه آثاری از آنها به فارسی ترجمه شده؟
۱۲. وظایف اخلاقی دولت ها درباره هوش مصنوعی چیست؟
۱۳. وظایف اخلاقی ارایه کنندگان خدمات هوش مصنوعی چیست؟
۱۴. وظایف اخلاقی طراحان هوش مصنوعی چیست؟
۱۵. وظایف اخلاقی توسعه دهندگان هوش مصنوعی چیست؟
۱۶. وظایف اخلاقی کاربران هوش مصنوعی چیست؟
۱۷. مباحث اخلاقی هوش مصنوعی ناظر به افراد/مراکز/موسسات است یا ناظر به خود ماشین ها، یا هردو؟
۱۸. در ترجمه آثار غیرفارسی درباره اخلاق هوش مصنوعی چه نکاتی را باید در نظر گرفت؟ نقاط قوت و ضعف ترجمه های موجود چیست؟
۱۹. آیا ماشین های هوشمند فاعل اخلاقی محسوب می شوند؟
۲۰. مسوولیت اخلاقی آسیب ها و ضررهای احتمالی ماشین های هوشمند بر عهده چه کسی است؟
۲۱. مقصود از «طراحی حساس به ارزش» Value-Sensitive Design (VSD) در هوش مصنوعی چیست؟ آیا اصولا امکان پذیر است؟
۲۲. در «استفاده» از چت بات ها چه اصول اخلاقی را باید مراعات کرد؟
۲۳. چالش «سوگیری» اخلاقی چت بات ها چیست و در مواجهه با آن چه باید کرد؟
۲۴. قوی تر و سریع تر شدن ذهن محاسباتی ماشین نسبت به انسان چه پیامدهای اخلاقی در بر دارد؟ آیا ممکن است مثلا موجب تبعیض و بی عدالتی به نفع ماشین و به ضرر انسان شود؟
۲۵. آیا پیشرفت هوش مصنوعی می تواند منجر به عمر طولانی و آنگونه که برخی مطرح کرده اند، حتی نامیرا شدن انسان شود؟ این کار چه چالش های اخلاقی را به دنبال دارد؟ آیا با آموزه های دینی سازگار است؟
۲۶. حد و مرز اخلاقیِ «توسعه» ماشین های هوشمند تا کجاست؟ در این زمینه چه اصول اخلاقی باید مراعات شود؟ می شود در این زمینه اجماع جهانی ایجاد کرد؟
۲۷. بررسی اخلاقی حکمرانی و هوش مصنوعی: تفاوت بین «حکمرانیِ داده» (Data Governance)، «حکمرانی بر داده»، و «حکمرانی با داده» چیست؟
۲۸. ذی نفعان مربوط به حکمرانی داده چه افراد/نهادهایی هستند و مسوولیت های اخلاقی هر کدام چیست؟
۲۹. مهم ترین حوزه های تاثیرپذیر از حکمرانی داده ها کدام است (مثلا خانواده، سیاست، مدیریت، آموزش)، و کارکردهای خوب و بد اخلاقی داده ها در هر کدام چیست؟
۳۰. مهم ترین چالش های اخلاقی مربوط به مولفه های حکمرانی داده (یعنی افراد، فرایندها، و فناوری ها) چیست و برای رفع آنها چه باید کرد؟
۳۱. بایسته های اخلاقی حکمرانی «بر» یا «با» داده ها چیست؟
۳۲. چگونه می توان از داده ها به عنوان ابزاری برای رشد و تربیت اخلاقی جامعه استفاده کرد؟
۳۳. چگونه می توان سواد رسانه ای و آگاهی اخلاقی ذی نفعان با حکمرانی داده را افزایش داد؟
۳۴. برای این که انسان بَرده دیتا نشود چه باید کرد؟
۳۵. «نسل بِتا» به عنوان نخستین نسل متولد شده در عصر هوش مصنوعی از نظر اخلاقی چه ویژگی هایی دارند؟
۳۶. نسل بتا در آینده با چه چالش های اخلاقی در مورد هوش مصنوعی مواجه اند؟
۳۷. برای تربیت اخلاقی نسل بتا و آماده سازی آنها برای مواجهه درست با فناوری های مبتنی بر هوش مصنوعی چه باید کرد؟
۳۸. ضرورت ها و بایسته های «آینده پژوهی» اخلاقی فناوری های هوشمند چیست؟
۳۹. پیامدهای اخلاقی وابستگی عاطفی انسان به هوش مصنوعی چیست، وبرای رفع آنها چه باید کرد؟
۴۰. اصول اخلاقی «پرامپت نویسی» چیست؟
۴۱. کمک های متقابل هوش مصنوعی و اخلاق اسلامی چیست؟
۴۲. چگونه می شود از آموزه های اسلامی برای بررسی مسائل اخلاقی هوش مصنوعی استفاده کرد؟
۴۳. مزیت های اخلاق دینی برای هوش مصنوعی نسبت به اخلاق غیردینی چیست؟.
۴۴. ضرورت ها و بایسته های حضور ایران در فعالیتهای جهانی درباب مسائل اخلاقی هوش مصنوعی چیست؟
۴۵. کارکردهای خوب و بد پیوند هوش انسانی به هوش مصنوعی در پروژههایی چون «نیورالینک» چیست؟
۴۶. ابعاد و زوایای اخلاقی «فریبکاری» توسط هوش مصنوعی چیست، و برای مواجهه با آن چه باید کرد؟
۴۷. استفاده از هوش مصنوعی در امر «آموزش» چه مزیتها و آسیبهایی را به دنبال دارد؟
۴۸. ضرورتها، بایستهها و چالشهای «پیوستنگاری اخلاقی» برای هوش مصنوعی چیست؟
۴۹. چرا و چگونگه می توان هوش مصنوعی را از جهت سوگیریهای جنسی و جنستی آسیبشناسی کرد؟
۵۰. پیامدهای جعل عمیق (دیپفیک) چیست و برای مواجهه با آن چه باید کرد؟
۵۱. فرصتها و چالشهای اخلاقی «متاورس» چیست؟
۵۲. مهمترین نقاط قوت و ضعف اسناد جهانی اخلاق هوش مصنوعی (مانند توصیهنامه یونسکو) چیست؟
۵۳. شکل گیری تَکینِگی (Singularity) یا برتری هوش مصنوعی نسبت به هوش انسان و مستقل شدن آن، چه اندازه امکان وقوع دارد، و چه چالش های اخلاقی را می تواند به دنبال داشته باشد؟
۵۴. چگونه می توان با تقویت «هوش اخلاقی» زمینه استفاده اخلاقی تر از هوش مصنوعی را فراهم کرد؟
۵۵. آیا ممکن است قدرتمند شدن هوش مصنوعی منجر به شکل گیری «دیکتاتوری هوش مصنوعی» و غلبه نظام اخلاقی مدنظر ماشین ها بر انسان ها شود؟
۵۶. در صورت وقوع «تعارض اخلاقی» بین راهکارهای ارایه شده از سوی چند چت بات، یا «تزاحم اخلاقی» ناشی از آنها در عرصه عمل، چه باید کرد؟
۵۷. نقش هوش مصنوعی در به وجود آمدن «تَرااِنسان» (Transhuman)، که قوای جسمی و ذهنی اش بیش از انسان معمولی است چیست، و چالش های اخلاقی آن کدام است؟
۵۸. آیا ترویج نظریه های اخلاقی مختلف توسط هوش مصنوعی می تواند منجر به «نسبی گرایی اخلاقی» شود؟
۵۹. بین استخدام یک ربات درستکار که رشوه نمی گیرد و وظایف خود را بهتر و با هزینه کمتر انجام می دهد و یک انسان که در معرض این آفت ها است، اخلاقا استخدام کدام یک ترجیح دارد؟
۶۰. مزایا و چالش های اخلاقی استفاده از ربات ها در ادارات و کارخانه ها و دیگر مشاغل چیست؟
۶۱. آیا صِرف «بی کار شدن انسان ها» می تواند دلیل اخلاقی موجهی برای عدم استفاده از ربات ها باشد؟
۶۲. در استخدام ربات یا انسان چه سنخ «تزاحم های اخلاقی» ممکن است به وجود آید و برای تصمیم گیری درست در این مواقع چه باید کرد؟
۶۳. چگونه می توان بهکارگیری ربات ها را زمینه ای برای مراعات حقوق و کرامت انسان ها قرار داد؟
۶۴. «بی انسان» شدن محیط کار چه مشکلات اخلاقی و عاطفی و تربیتی می تواند به دنبال داشته باشد؟
۶۵. چگونه می توان برای استفاده از ربات ها یک «مدل اخلاقی» طراحی کرد که هم از مزایای آنها استفاده شود هم حقوق انسان ها حفظ شود؟
۶۶. بررسی مسائل اخلاقی هوش مصنوعی نیاز به افراد متخصص دارد، برای تربیت این افراد چه باید کرد؟
۶۷. برای «آینده پژوهی اخلاقی» هوش مصنوعی چگونه می توان از آموزه های اسلامی استفاده کرد؟ چه نهادها و موسساتی در این زمینه مسوولیت دارند؟
۶۸. چگونه می توان مکانیسم و «سازوکار»ی را طراحی کرد که براساس آن بتوان چالش های اخلاقی فناوری های آینده را شناسایی و برای مواجهه مسوولانه با آنها از هم اکنون آمادگی پیدا کرد؟
۶۹. یک «آینده پژوه» اخلاق هوش مصنوعی با چه علوم و مهارت هایی باید آشنا باشد؟
۷۰. عوامل کمکاری درباره آینده پژوهی اخلاقی هوش مصنوعی در کشور ما چیست و برای رفع آنها چه بایدکرد؟
پی نوشت:
مسائل و موضوعات اخلاقی مربوط به هوش مصنوعی منحصر به مواردی که گفته شد نیست و هر روز مورد جدیدی به آنها اضافه می شود. از این رو شناخت آنها باید برنامه مستمر افراد و نهادهایی باشد که در زمینه اخلاق و هوش مصنوعی دغدغه دارند.
........................
پایان پیام