وحید ضرغامی؛ دبیر ستاد توسعه اقتصاد دانشبنیان مواد و ساخت پیشرفته معاونت علمی و فناوری ریاستجمهوری در گفتوگو با خبرنگار اجتماعی خبرگزاری تسنیم در تشریح برنامههای ستاد درباره «پیگیری تعریف و اجرای پروژههای گذار از خامفروشی» و برنامه تحولی از خامفروشی به اقتصاد دانشبنیان؛ چشمانداز استراتژیک ستاد توسعه مواد و ساخت پیشرفته» اظهار کرد: در دنیای امروز، معیار واقعی پیشرفت یک کشور دیگر در میزان ذخایر معدنی یا منابع طبیعی آن نهفته نیست، بلکه در توانایی تبدیل این منابع به ارزش افزوده و دانش فشرده است.
وی ادامه داد: کشورهای پیشرو جهان با الگویی مشخص عمل میکنند: مواد اولیه را با قیمتهای مناسب وارد کرده، با فناوری و نیروی انسانی متخصص آنها را به محصولات نهایی با ارزش افزوده بالا تبدیل میکنند و سپس این محصولات دانشبنیان را به بازارهای جهانی صادر میکنند. این چرخه اقتصادی است که خلق ثروت پایدار را تضمین میکند.
ضرغامی تصریح کرد: ایران، با وجود غنای بینظیر در منابع مواد اولیه، همچنان در الگوی معکوس این چرخه گیر کرده است. ما مواد اولیه با ارزش را با قیمتهای پایین از دست میدهیم و محصولات نهایی را با قیمتهای چند برابری وارد میکنیم. این رویکرد نه تنها باعث تخلیه سریع ذخایر ملی میشود، بلکه فرصتهای شغلی، رشد فناوری و توسعه پایدار را نیز از دست میدهیم.
ستاد توسعه اقتصاد دانشبنیان مواد و ساخت پیشرفته؛ معمار تغییر الگو
دبیر ستاد توسعه اقتصاد دانشبنیان مواد و ساخت پیشرفته معاونت علمی و فناوری ریاستجمهوری ادامه داد: ستاد توسعه اقتصاد دانشبنیان مواد و ساخت پیشرفته به عنوان نهادی استراتژیک، مأموریت تاریخی تغییر این الگوی اقتصادی را بر عهده دارد. این ستاد با درک عمیق از ضرورت تحول ساختاری، در حال تدوین برنامهای جامع برای "عبور از خامفروشی" است که فراتر از یک سیاست کوتاهمدت، یک چشمانداز بلندمدت برای بازتعریف اقتصاد ملی است.
وی افزود: ستاد توسعه در رویکرد تئوریک خود، اقتصاد دانشبنیان را به عنوان پل ارتباطی بین منابع ملی و ثروت پایدار تعریف میکند. این چارچوب بر سه محور اصلی استوار است:
1. ارزشآفرینی از طریق فناوری: هر ماده اولیه میتواند با بهکارگیری فناوریهای پیشرفته، دهها برابر ارزش افزوده ایجاد کند. مثلاً آلومینیوم خام که با قیمت چند دلار در کیلوگرم صادر میشود، در قالب قطعات هوافضا یا مواد پزشکی میتواند ارزشی چند صد برابر داشته باشد.
2. خودکفایی فناورانه: وابستگی به واردات فناوری، کشور را در موقعیت رقابتی ضعیف قرار میدهد. ستاد توسعه با تمرکز بر فناوریهای مواد و ساخت پیشرفته، قصد دارد زنجیره کامل تولید را در داخل کشور ایجاد کند تا نه تنها نیازهای داخلی پاسخ داده شود، بلکه بتوانیم در بازارهای جهانی نیز رقابت کنیم.
3. صادرات دانشبنیان: هدف نهایی این تحول، تغییر ترکیب صادرات کشور است. به جای صادرات مواد خام، محصولاتی با محتوای فناوری بالا، محصولاد با ارزش افزوده قابل توجه به بازارهای جهانی عرضه شود».
ضرغامی در تشریح برنامه آیندهنگر ستاد بیان کرد: ستاد توسعه اقتصاد دانشبنیان مواد و ساخت پیشرفته در برنامه نظاممند آینده خود، مراحل زیر را برای عبور از خامفروشی در نظر گرفته است:
مرحله اول: شناسایی و اولویتبندی. در این مرحله، مواد اولیهای که پتانسیل تبدیل به محصولات دانشبنیان را دارند، شناسایی و اولویتبندی میشوند. تمرکز اصلی بر مواد استراتژیکی است که:
- ذخایر غنی در کشور وجود دارد؛
- فناوری تبدیل آنها قابل دستیابی است؛
- بازار جهانی برای محصولات نهایی وجود دارد؛
- ایجاد زنجیره تولید آنها اشتغالزایی قابل توجهی دارد؛
این موارد تقریباً همان شاخصهای مدنظر در ماده 1 قانون جهش تولید دانشبنیان هستند.
مرحله دوم: ایجاد زیرساختهای فناورانه. این مرحله شامل ایجاد مراکز تحقیق و توسعه تخصصی، آزمایشگاههای پیشرفته و واحدهای نمونهسازی است که بتوانند فناوریهای لازم برای تبدیل مواد اولیه به محصولات نهایی را توسعه دهند. ستاد قصد دارد شبکهای از مراکز تخصصی در سراسر کشور ایجاد کند که هر کدام بر بخش خاصی از فناوریهای مواد و ساخت متمرکز باشند.
مرحله سوم: ایجاد اکوسیستم نوآوری برای موفقیت این تحول، تنها فناوری کافی نیست؛ باید اکوسیستمی ایجاد شود که دانشگاهها، مراکز تحقیق، شرکتهای دانشبنیان، صنایع بزرگ و سرمایهگذاران را در کنار هم قرار دهد. ستاد برنامههایی برای استفاده از ظرفیت صندوقهای سرمایهگذاری، تسهیل انتقال فناوری، و حمایت از استارتآپهای فعال در حوزه مواد پیشرفته دارد.
مرحله چهارم: صادرات دانشبنیان در نهایت، هدف ایجاد ظرفیت صادرات محصولات دانشبنیان است. ستاد برنامههایی برای شناسایی بازارهای هدف، تطبیق استانداردهای بینالمللی، و ایجاد شبکههای بازاریابی جهانی دارد تا محصولات ایرانی نه تنها در داخل، بلکه در سطح جهانی نیز شناخته شوند».
چشمانداز 10 ساله؛ ایران در نقشه جهانی فناوری مواد
وی در تشریح چشمانداز دهساله گفت: ستاد توسعه اقتصاد دانشبنیان مواد و ساخت پیشرفته در چشمانداز بلندمدت خود و براساس سند ملی مواد پیشرفته و فراوری که در آخرین مراحل ابلاغ خود قرار دارد، ایران را به عنوان یکی از قطبهای جهانی فناوری مواد و ساخت پیشرفته متصور است. در این چشمانداز:
- ایران دیگر صادرکننده مواد خام نیست، بلکه صادرکننده محصولات دانشبنیان با ارزش افزوده بالا است؛
- صنایع داخلی با فناوریهای روز دنیا رقابت میکنند و وابستگی به واردات فناوری به حداقل رسیده است؛
- جوانان متخصص ایرانی در حوزههای پیشرفته مواد و ساخت شاغل هستند و به جای مهاجرت، در کشور فرصتهای شغلی باکیفیت پیدا میکنند؛
درآمدهای حاصل از صادرات دانشبنیان، بخش عمدهای از بودجه توسعه کشور را تأمین میکند.
این چشمانداز مطابق با سند ملی مواد پیشرفته و فرآوری است که اصلاحات مورد نیاز آن انجام شده است و بهزودی ابلاغ خواهد شد».
ضرغامی درباره موانع موجود نیز تصریح کرد: البته این تحول بزرگ با چالشهای جدی روبهرو است. اولین چالش، تغییر نگرش در سطح کلان اقتصادی است. سالهاست که تصمیمگیران با دیدگاه کوتاهمدت و وابسته به درآمدهای نفتی و مواد خام، سیاستهای اقتصادی را تعریف کردهاند. ستاد مواد و ساخت پیشرفته لاجرم نیازمند برنامهریزی و اقدامات لازم برای فرهنگسازی جهت تغییر این نگرشها است.
چالش دوم، سرمایهگذاری بلندمدت است. ایجاد زیرساختهای فناوری مواد و ساخت پیشرفته نیازمند سرمایهگذاریهای کلان و پایدار است که باید از طریق ترکیب سرمایهگذاری دولت و بخش خصوصی (در چارچوب قوانین) تأمین شود.
چالش سوم، جذب نیروهای متخصص است. نیازمند کمک جذب نخبگان ایرانی مقیم خارج، همکاری با دانشگاههای برتر داخلی و بینالمللی، و ایجاد محیطی جذاب برای پژوهشگران داخلی هستیم.
ورود به عصر اقتصاد دانشبنیان راهی طولانی با قدمهای کوتاه
وی خاطرنشان کرد: برنامه ستاد توسعه اقتصاد دانشبنیان مواد و ساخت پیشرفته برای عبور از خامفروشی، تنها یک سیاست اقتصادی نیست، بلکه اقدامی زیربنایی برای ورود ایران به عصر جدیدی از توسعه است. این برنامه با بازتعریف مفهوم ثروت ملی، نشان میدهد که آینده کشورهای پیشرفته در دستان کسانی است که بتوانند دانش را به ابزاری برای خلق ارزش تبدیل کنند.
ضرغامی تصریح کرد: اگر این برنامه با اراده ملی و هماهنگی تمامی دستگاهها اجرا شود، ایران میتواند در ظرف چند دهه، نه تنها از تله خامفروشی خارج شود، بلکه به یکی از صادرکنندگان اصلی فناوری و محصولات دانشبنیان در منطقه و جهان تبدیل شود. این تحول، نه تنها اقتصاد کشور را تقویت میکند، بلکه جایگاه بینالمللی ایران را نیز به عنوان کشوری پیشرو در عرصههای علمی و فناوری ارتقا میدهد.
وی گفت: در نهایت، موفقیت این برنامه به این سؤال پاسخ خواهد داد: آیا قادریم از کشوری که منابع خود را میفروشد، به کشوری تبدیل شویم که دانش خود را صادر میکند؟ پاسخ مثبت به این سؤال، میراثی خواهد بود که برای نسلهای آینده، ثروت واقعی یک کشور پیشرفته را رقم خواهد زد.
انتهای پیام/