مهرزاد پرهیزکاری، نویسنده در یادداشتی نوشت: کتاب «آبگدار دور-اونتاش» (چغازنبیل) به بررسی معماری بنای آبی شهر خدایان عیلامی یعنی دور-اونتاش میپردازد. این بنا عمدتاً با عنوان سازه آبی نامیده میشود. سازه آبی به توده ساختمانی گفته میشود؛ در صورتی که آبگدار یک معماری تمام عیار دارد. مثلاً به بخشی از جوی آب و یا پی ساختمانی که در کاوش پیدا میشود، سازه آبی یا سازه سنگی گفته میشود؛ ولی به بنایی که معماری آن خوانا است هیچگاه سازه نمیگوییم. همچنان که به زیگورات و دیگر معابد دور-اونتاش هم سازه اطلاق نمیشود. این یکی از دلایلی بود که عنوان آبگدار برای این بنا انتخاب کردم.
آبگدار یک واژه خراسانی و به معنای آبراهی است که از زیر بنا عبور میکند. این نخستین گام در تلاش بر ارتقای شأن معماری بنا و نمودن جایگاه شایسته آن بود. گام دوم توجه به معماری بنا بود. معدود نوشتههای منتشره در مورد آبگدار، صرفاً درپی یافتن کاربری آن بودهاند.
بهکار بردن واژگانی همچون سازه دفع آب و زهکش به خوبی بیانگر نگاه به آبگدار است. در کتاب آبگدار محور معماری بنا است. چون اعتقاد دارد آبگدار دارای معماری است. و معماری فراتر از یک سازه از اندیشه برخوردار است. معماری بنا مهمترین سند شناخت ماهیت بنا و کارکرد آن است. تلاش دیگر کتاب بر شناخت ماهیت بنا بر اساس معماری آن است. البته کارکرد بنا مبتنی بر تحلیل و بررسی معماری نیز از مباحث مهم کتاب است.
«آبگدار دور-اونتاش» (چغازنبیل) در ۹۳ صفحه، شامل ۳ فصل است: فصل یکم به نظرات طرح شده در باب آبگدار، فصل دوم به معماری آبگدار و فصل سوم به تحلیل و بررسی معماری آبگدار میپردازد.
برای درک اهمیت بنای آبگدار، باید به نگاه سازندگان دور-اونتاش و چغازنبیل توجه نمود. آبگدار تنها بنایی در دور-ونتاش است که به تمامی از آجر ساخته شده است.
در اینجا شاید این شبهه پیش بیاید که چون کارکرد آبی داشته، ناگزیر باید با آجر ساخته میشد؛ اما شواهد حاکی از واقعیت دیگری است. استفاده از آجرهای کامل (و نه آجرشکسته) در بخش بزرگی از بنا حتی در مغز کار، همچنین پخت آجرهای اختصاصی برای شیارهای آبرو و در مجموع معماری بنا، نشان از اهمیت خاص آن دارد؛ چنانچه اگر آبگدار یک سازه آبی برای خروج آب میبود نیازی به صرف چنین هزینه بالایی نبود و معمار میتوانست با طرحی ساده و استفاده از آجر شکسته آن را بنا کند. از منظری دیگر ساخت آبگدار با معماری و فناوری پیشرفته، نشان از اهمیتی است که عیلامیان برای آب و موضوع آب قائل بودهاند، سوای اینکه ماهیت آبگدار چه بوده است.
بر همین اساس، اهمیت آبگدار نزد عیلامیان ما را بر آن میدارد که آن را پراهمیت بدانیم و تحقیقات بیشتری روی آن انجام بدهیم. تجربه نشان میدهد که پاسخ بسیار از مسائل را در آثار گذشته میتوان یافت. ما امروز کمتر به چیستی و چرایی آثار تاریخی میپردازیم و بیشتر روی قدمت و ابعاد گردشگری آثار تمرکز داریم در صورتی که دانش نهفته در آثار دارای ارزشی وصف ناپذیر است.
کتاب آبگدار بخشی از تحقیق مفصلتری است که روی معماری و شهر دور-اونتاش و چغازنبیل انجام دادم. در این کتاب تنها به یافتههای جزءنگر آبگدار پرداخته شده است. بخش دیگر اطلاعات آبگدار در سیاق شهر معنی پیدا میکند که در این کتاب نیامده است. این کتاب بر اساس خوانش معماری بنا و تحلیل برداشتهای صورت موجود بنا و همراه با قیاس اطلاعات منتشره خصوصا نقشههای و نوشتههای گیرشمن، همچنین گزارشهای منتشر نشده و مدارک پایگاه جهانی چغازنبیل و هفتتپه تدوین شده است، که جا دارد از عاطفه رشنویی مدیر پایگاه و همکارانشان قدردانی کنم.
در مجموع این کتاب یک خوانش معماری است و هیچگونه سونداژ و کاوشی برای آن صورت نگرفته است. از این منظر این تحقیق نمونهای است که چگونه میتوان بدون آسیب به بنا و صرفا با قرائت معماری بنا اطلاعات ذیقیمتی از آن را هویدا ساخت.
حوزه تمرکز کار من روی دو موضوع قزوین و بازارهاست. حاصل این تحقیقات تاکنون انتشار ۹ عنوان کتاب درباره قزوین بوده و در مورد بازارها نیز عناوینی کار شده که هنوز به مرجله چاپ نرسیدهاند. توجه به دور-اونتاش و چغازنبیل علاوه بر تعلق خاطر شخصی، به دلیل این بوده که دور-اونتاش دربردارنده ریشه معماریهای ادوار آتی از اندیشه و طراحی گرفته تا فناوری و جزئیات است. بر این اساس برای شناخت معماری ایران در هر دورهای نیاز به شناخت معماری و شهر دور-اونتاش است.
شناخت معماری دور-اونتاش، آنگونه که باید، مورد توجه واقع نشده. قدرت طراحی معمار یا معماران دور-اونتاش حیرتانگیز است. این موضوع در بناهای دور-اونتاش کاملاً مشهود است، ولی متأسفانه این بناها در زیر سایه زیگورات، کمتر مورد توجه واقع شدهاند.
در کتابی که در این مورد تدوین کردهام به ابعاد مختلف معماری و شهر دور-اونتاش پرداخته شده است. از اندیشههای معماری، تحولات اساسی در رویکرد ساخت شهر، ریشههای معماری ادوار بعد، تا اشتباهات رایج در مورد این شهر عیلامی. همه اینها بر اساس خوانش معماری انجام شده است. اطلاعاتی انکارناپذیر که در کالبد بناها و شهر حبس شده است.
انتهای پیام/