استاد فاطمی‌نیا در یکی از سخنرانی‌های خود به موضوع «توبه؛ بازگشت واقعی و پشیمانی حقیقی پرداخت که تقدیم شما فرهیختگان می‌شود.

درِ توبه باز است، اما نه به معنای عادی و سطحی. برخی افراد می‌گویند: «من فلان گناه را می‌کنم و بعد می‌روم مکه توبه کنم» یا «می‌خواهم بروم مشهد توبه کنم».

باید دقت کرد که این نوع سخن گفتن، مفهوم واقعی توبه را منتقل نمی‌کند و اساساً باطل است.

توبه این نیست که انسان با این فکر که «می‌روم فلان مکان، پس گناهم بخشیده می‌شود» خود را فریب دهد.

توبه اصلش پشیمانی واقعی است و این پشیمانی در درون انسان شکل می‌گیرد؛ دست شما یا من در ایجاد آن نیست.

مثال‌های واقعی روشن می‌کند: شخصی می‌گوید که دیشب «استغفار فرستاده‌ام»، اما معنای واقعی استغفار را نمی‌فهمد. استغفار و توبه، عملی صرفاً لفظی نیست؛ بلکه تغییر واقعی در دل و ذهن انسان است.

پشیمانی از حالات درونی انسان است؛ مانند ترس، وحشت یا احساس گناه.

هیچ یک از این حالات دست انسان نیست، بلکه شرایط و موجبات خارجی باید فراهم شود تا انسان احساس پشیمانی کند.

مثالی که نشان می‌دهد چگونه شرایط، پشیمانی را ایجاد می‌کند: فرض کنید فردی فرشی برای اتاق خود می‌خواهد بخرد، و بعداً متوجه می‌شود که آن کالا متعلق به یتیم بوده است.

همین اتفاق، موجبات پشیمانی او را فراهم می‌کند؛ او احساس می‌کند باید کار را جبران کند و این، شروع توبه واقعی است.

همچنین، ترس و وحشت نیز بخشی از حالات درونی انسان‌اند.

مثال دیگر: فردی در جزیره‌ای با عقربی سیاه مواجه می‌شود؛ این ترس طبیعی و غیرقابل کنترل است، اما موجب بیداری و پشیمانی انسان می‌شود. خوشحالی، غصه و پشیمانی همه حالات درونی بشر هستند که دست خود او در ایجاد آن‌ها نیست.

بسیاری فکر می‌کنند که توبه نیازمند سفر به مکان خاص است تا پشیمانی ایجاد شود؛ اما حقیقت این است که پشیمانی باید در دل خود انسان شکل گیرد، نه در مکان.

هر کسی اگر بخواهد خودش را جمع و جور کند و به اعمال و افکارش دقت کند، می‌تواند مقدمات پشیمانی را در دل خود فراهم آورد.

حضرت علامه طباطبایی(رحمت‌الله) می‌فرمایند: «تواب» دو معنا دارد.

یکی از اسمای خداوند است که به معنای «زیاد توبه پذیر» است، اما در معنای دیگر، تواب کسی است که توفیق توبه را به انسان می‌دهد و توبه او را می‌پذیرد.

ایشان می‌فرمایند: «ما یک توبه می‌کنیم و خدا دو توبه می‌کند؛ توبه ما بین دو توبه خدا قرار می‌گیرد». بدین معنا که:

۱. خداوند اول توفیق توبه را به انسان می‌دهد و شوری در دل او ایجاد می‌کند. این، توبه خداوند است.

۲. سپس، انسان توبه می‌کند و خداوند توبه او را می‌پذیرد. این، توبه دوم خداوند است.

توبه واقعی، توبه بین انسان و خداوند است.

این نکته مهم است که بدانیم توبه و انابه، اصلش پشیمانی حقیقی است.

پس وقتی انسان پشیمان شد، استغفار و ذکر و دعا در واقع مکمل این پشیمانی هستند و رنگ و لعاب آن به حساب می‌آیند. اگر پشیمانی واقعی وجود نداشته باشد، هیچ توبه‌ای صدق نمی‌کند.

بنابراین، توبه و بازگشت واقعی، صرفاً اعمال ظاهری یا سفر به مکان خاص نیست؛ بلکه ایجاد پشیمانی درونی، درک اشتباه و تلاش برای اصلاح، اصل توبه است.

استغفار و ذکر، ابزارهایی برای تقویت این پشیمانی و استمرار آن هستند، اما خود پشیمانی، اساس و پایه توبه است.