به گزارش خبرنگار خبرگزاری حوزه از عراق، آیتالله سید منیر خباز، از استادان برجسته حوزه علمیه نجف، درکنگره بین المللی مرحوم آیتالله العظمی محقق نائینی قدسسره،
که در شهر مقدس نجف اشرف برگزار شد، سخنرانی علمی جامعی ارائه کرد که محور اصلی آن، بازخوانی دقیق شاخصها و شاخصههای میراث فقهی و اصولی محقق نائینی بود.
وی در ابتدای سخن با اشاره به جایگاه ممتاز نائینی در هندسه علم اصول، او را «مهندس علم اصول» نامید؛ عنوانی که به گفته این استاد حوزه، نائینی راستینترین مصداق آن است.
نائینی؛ مهندس علم اصول و بنیانگذار روششناسی نوین
آیتالله خباز نخستین شاخص از شاخصهای میراث نائینی را «براعت هندسی» دانست؛ یعنی قدرت او در تنظیم ساختار مباحث اصولی بر پایه مقدمات پیوسته و نتایج مشخص.
وی تأکید کرد: نائینی برای هر مسأله اصولی ضابطه، اصطلاح و چارچوب ویژهای بنیان نهاده و بحث را همانند یک مهندس، از مقدمه تا نتیجه به گونهای کاملاً منسجم پیش برده است.
استاد حوزه علمیه نجف بیان داشت: نمونه روشن این روش، به گفته ایشان، مباحث نائینی درباره جریان برائت و استصحاب موضوعی در رساله «اللباس المشکوک» است؛ جایی که وی با دقتی کمنظیر، حدود و ثغور جریان اصل برائت در شبهات موضوعیه و نیز موارد جریان یا عدم جریان استصحاب را به ضابطهای روشن تبدیل کرده است. این نکات بعدها در اجود التقریرات و نیز در آثار شهید صدر بازتاب یافته، هرچند اختلافاتی در تحلیل و تقریر میان دو بزرگوار وجود دارد.
نائینی؛ بنیانگذار و نظریهپرداز، نه صرفاً ناقد
آیت الله خباز شاخص دوم را «روح تأسیس» در آثار نائینی برشمرد و تأکید کرد: برخلاف برخی اصولیان معاصر مانند محقق عراقی ـ که بیشتر به نقد و تخریب مبانی پرداختهاند ـ نائینی غالباً در پی بنا نهادن نظریه، ضابطه و ساختار فکری جدید بوده است. از نوآوریهای مهم نائینی میتوان به نظریه خطاب متمّم، تقسیمات نو در مفهوم حق و شرط و خیار، تحلیل تازه از مراتب علم و حجیت امارات و تقسیم حکومت به حکومت واقعیه و ظاهریه اشاره کرد. آیتالله خباز توضیح داد که در یک استقراء محدود، توانسته ۲۸ مورد از نظریات تأسیسی نائینی را در سه کتاب «اللباس المشکوک»، «اجود التقریرات» و «منیة الطالب» شناسایی کند.
عقلانیت تحلیلی و توان واکاوی لایههای پنهان مفاهیم
وی شاخص سوم را «عقلانیت تحلیلی» محقق نائینی دانشت و گفت: این یعنی قدرت وی بر کشف عناصر بنیادین مفاهیم فقهی و اصولی. نائینی در تحلیل حقیقت اراده، حقیقت ملک، حقیقت حق، تفاوت جوهری میان تعارض و تزاحم، و نیز بسیاری از مبانی فقه معاملات، رویکردی عقلی و استدلالی اتخاذ کرده و از سطح ظاهر مفاهیم فراتر رفته است. اینگونه واکاویها، به گفته سخنران، از قوت نائینی در تشخیص حدود و مدارهای تأثیر یک حکم حکایت دارد.
اتکای نائینی بر ارتکازات عقلایی؛ نه مبانی فلسفی
یکی از نقاط تمایز نائینی با اصولیان پیش از خود، در نگاه آیتالله خباز، «اتکای شدید بر فهم عرفی و ارتکازات عقلایی» است که این استاد حوزه علمیه نجف افزود: نائینی در جایجای مباحث، از تحلیلهای فلسفی فاصله گرفته و تلاش کرده است قواعد اصولی را بر پایه روش عقلایی جامعه سامان دهد. نمونه بارز این رویکرد، تحلیل وی از خطاب قانونگذار در قضایای حقیقیه و نیز انکار شرط متأخر است؛ زیرا از منظر عرفی، فعلیت حکم به فعلیت همه قیدهای موضوع وابسته است. همچنین نظریه او درباره تعاقب ایادی در ضمان و بطلان بیع فرد مردد بر همین بنیان عقلایی استوار است.
ذوق عرفی دقیق و قدرت درک ظرایف زبانی
در شاخص پنجم، آیتالله خباز از «حسن سلیقه و سلامت ذوق عرفی» نائینی سخن گفت و بیان داشت: ویژگیای که در فهم ظهورات ادله نقشی اساسی دارد. نائینی در تحلیل علّت و حکمت، درک قرائن سیاقی، تشخیص ظهور در عمومات، و نیز در تعیین ضوابط تشخیص ظهورات، شیوهای کمنظیر از خود برجای گذاشته است. به عنوان مثال، او با تحلیل دقیق تعلیق حکم بر عناوین وجودی، نتایج مهمی مانند اصالة الانفعال در مشکوک الکریه و اصالة الحرمة در باب دماء و فروج و اموال را استخراج کرده است.
رویکرد کاربردی و امتداد مباحث اصولی در فقه
استاد حوزه علمیه نجف خاطرنشان کرد: شاخص ششم، «رؤیت هدفمند» نائینی است؛ یعنی تلاش برای گذار از نظریهپردازی اصولی به عرصه کاربردهای فقهی. او در بسیاری از مباحث، پس از بیان کبریهای اصولی، به فروع مبتلابه فقهی پرداخته و ارتباط میان نظریه و عمل را روشن کرده است.
نمونههای این رویکرد:
- تبیین تفاوت قدرت عقلیه و قدرت شرعیه در بحث ترتب و تزاحم؛
- تحلیل شرایط صحت وضو در فرض اشتغال ذمه به انقاذ غریق یا ضیق وقت؛
- تبیین فرق میان عهدة و ذمه در فقه معاملات؛
- تفسیر نو از «علی الید ما أخذت حتی تؤدّی» و آثار فقهی آن در ضمان.
محورهای ناتمام سخنرانی
آیتالله خباز در پایان بیان کرد: دو محور مهم دیگر نیازمند فرصت مستقل است، تفاوتهای تقریرات سید ابوالقاسم خوئی در «اجود التقریرات» با تقریرات شیخ حسین حلی در اصول و اختلاف میان آنچه شاگردان از درس نائینی نقل کردهاند و آنچه وی در رساله «اللباس المشکوک» به قلم خود نگاشته است.