فرارو- تهران آلوده‌ترین شهر جهان شد؛ درست پنجم آذرماه. همزمان ویدئوها از مازوت‌سوزی نیروگاه‌ها خبر می‌دهند و اعمال قانون برای خودروهای دودزا شدیدتر شده. حالا باید مشخص شود کدام یک سهم بیشتری در آلودگی هوای تهران دارند.
به گزارش فرارو، «هیچ‌یک از نیروگاه‌های تهران در فصل سرد اجازه مصرف مازوت ندارند» جمله‌ای است که اخیرا مدیرکل حفاظت محیط‌زیست تهران بر آن تاکید کرده. گفته‌ای که برای افکار عمومی ناآشنا نیست. سال گذشته هم قرار بود از مازوت استفاده نشود ولی بهمن ماه، مسعود پزشکیان اعلام کرد: «گیر کردیم و اگر نمی‌سوزاندیم می‌بایست گاز منازل را قطع می‌کردیم.» حالا انتشار ویدئوهایی از دود سیاه و غلیظ برخاسته از اطراف نیروگاه‌ها، این پرسش را مطرح کرده که آیا استفاده از مازوت از سر گرفته شده؟
این تردیدها در شرایطی شکل گرفته که همزمان، سخت‌گیری برای دریافت معاینه فنی و برخورد با خودروهای دودزا تشدید شده و پلیس از ابطال آنی برگه‌های معاینه فنی خبر می‌دهد. با این حال، شاخص آلودگی هوا کاهش نیافته و تهران همچنان در وضعیت ناسالم باقی مانده. با تداوم آلودگی این پرسش پیش می‌آید که سهم کدام عامل در وضعیت امروز پررنگ‌تر است. خودروهای فرسوده‌ای که هر روز در خیابان تردد می‌کنند، یا مازوتی که قرار بود از چرخه مصرف نیروگاه‌های تهران حذف شود؟
محمدصادق حسنوند، رییس مرکز تحقیقات آلودگی هوای دانشگاه علوم پزشکی تهران در گفت‌وگو با فرارو به بررسی این مساله پرداخت.
آخرین بار 6 الی 7 سال پیش در مورد سهم بندی جامع منابع آلودگی هوای تهران تحقیق و نتایج آن منتشر شد
محمدصادق حسنوند به فرارو گفت: «برای تعیین سهم منابع آلودگی، باید مطالعه‌ای تحت عنوان source apportionment یا سهم‌بندی منابع انتشار انجام شود؛ اما در حال حاضر هیچ مطالعه‌ای که به‌صورت جامع و در نقاط مختلف تهران انجام شده باشد، وجود ندارد. مطالعاتی که در سال‌های ۹۲ و ۹۴ صورت گرفته، تنها به چند نقطه محدود در شهر تهران اختصاص داشته است.»
او افزود: «از سوی دیگر، مطالعات سیاهه انتشار صرفا میزان انتشار آلاینده‌ها را نشان می‌دهند، نه غلظت آن‌ها را در هوا. بر اساس همین مطالعات، سهم ترافیک و حمل‌ونقل در آلودگی هوای تهران بیش از ۷۰ درصد برآورد شده، اما این داده‌ها مربوط به همان سال‌هاست و به نظر می‌رسد شرایط فعلی تفاوت‌های چشمگیری با آن دوره داشته باشد.»
این متخصص بهداشت محیط گفت: «اخیرا شرکت کنترل کیفیت هوا به همراه سازمان محیط‌زیست مطالعه‌ای را آغاز کرده‌اند تا بتوانند سهم‌بندی منابع انتشار را به‌روز و دقیق‌تر مشخص کنند. در عین حال، سهم منابع دیگر، مانند منابع ثابت یا عوامل طبیعی از جمله طوفان‌های گرد و غبار، همچنان شفاف نیست. همین نبود شفافیت باعث بروز مشکل شده و امکان تشخیص دقیق ریشه آلودگی را از بین برده است. در چنین شرایطی، وضعیت شبیه ورود به یک اتاق تاریک است. درواقع بدون داده‌های معتبر، صحبت کردن و تصمیم‌گیری درباره منبع آلودگی عملا امکان‌پذیر نیست.»
او افزود: «در بحث مازوت‌سوزی نیز با کمبود داده‌های شفاف روبه‌رو هستیم. مهم‌ترین شاخص مازوت‌سوزی، افزایش دی‌اکسید گوگرد است. بررسی‌ها نشان می‌دهد وضعیت سوخت توزیع شده در این آلاینده در تهران به‌طور کلی مطلوب‌تر است، هرچند این شرایط از شهری به شهر دیگر متفاوت است؛ برای مثال در اراک، سهم سوخت مایع در ایجاد آلودگی هوا به‌مراتب بیشتر از تهران است.»
حسنوند گفت: «در بسیاری از کشورهای دنیا مانند آلمان و ترکیه، حدود ۳۰ درصد تولید برق با استفاده از سوخت‌های جامد مانند زغال‌سنگ و سوخت‌های مایع انجام می‌شود، اما تفاوت اصلی در به‌کارگیری تجهیزات کنترل آلودگی هواست. در این کشورها، نصب و بهره‌گیری از این تجهیزات برای صنایعی که از سوخت مایع استفاده می‌کنند، بخشی از سیاست راهبردی تامین برق محسوب می‌شود. در ایران نیز امکان استفاده از سوخت مایع وجود دارد، اما مشروط بر آن‌که نیروگاه‌ها به تجهیزات کنترلی مجهز باشند؛ تجهیزاتی که قادرند بیش از ۹۵ درصد آلاینده‌های ناشی از سوخت مایع را حذف کنند.»
آلاینده سوخت مایع اثرات جدی بر سلامت انسان دارد/ ۵۸ هزار مرگ منتسب به آلودگی هوا ثبت شده/ وضعیت مرگ و میر در اثر آلودگی هوا نسبت به سال گذشته وخیم‌تر شده
او افزود: «استفاده از سوخت مایع منجر به تولید دی‌اکسید گوگرد، ذرات معلق و اکسیدهای نیتروژن می‌شود که اثرات جدی بر سلامت انسان دارند. حدود ۲۰ تا ۲۵ درصد این آلاینده‌ها به ذرات معلق تبدیل می‌شوند و همین ذرات، مهم‌ترین چالش آلودگی هوا در تمام مناطق کشور به‌شمار می‌روند. بر اساس گزارش‌ها، در سال ۱۴۰۳ حدود ۵۸ هزار مرگ منتسب به آلودگی هوا ثبت شده است. نکته نگران‌کننده‌تر آن‌که داده‌های ثبت‌شده از ابتدای فروردین تا امروز، در مقایسه با مدت مشابه سال گذشته در شهر تهران، افزایش چشمگیری را نشان می‌دهد و وضعیت امسال به‌مراتب وخیم‌تر از سال قبل است.»
رییس مرکز تحقیقات آلودگی هوای دانشگاه علوم پزشکی تهران گفت: «یکی از دلایل اصلی این شرایط، کنترل‌نشدن منابع انتشار است. سالانه حدود دو میلیون ناوگان فرسوده به چرخه حمل‌ونقل کشور اضافه می‌شود، در حالی که امسال تنها حدود ۳۵۰ تا ۴۰۰ هزار دستگاه از رده خارج شده‌اند. در شش تا هفت سال گذشته نیز این عدد همواره زیر ۵۰۰ تا ۶۰۰ هزار دستگاه بوده است. زمانی که منابع انتشار، به‌ویژه ناوگان حمل‌ونقل پرمصرف، از رده خارج نمی‌شوند، نمی‌توان انتظار بهبود وضعیت را داشت؛ چراکه چشمه‌های تولید آلودگی در حال افزایش‌اند.»
او افزود: «از سوی دیگر، تغییر اقلیم و کاهش بارندگی‌ها، باعث تشدید و فعال شدن منابع طبیعی تولیدکننده آلودگی شده و در تهران نیز به افزایش غلظت آلاینده‌ها دامن زده است. در این شهر، سهم حمل‌ونقل عمومی در ترددهای روزانه کمتر از ۲۵ درصد است؛ رقمی که فاصله زیادی با وضعیت مطلوب دارد. تهران به حدود ۷ هزار دستگاه اتوبوس نیاز دارد، اما در حال حاضر تنها نزدیک به ۲ هزار دستگاه در ناوگان فعال است؛ شکافی جدی که خود به تداوم بحران آلودگی هوا منجر می‌شود.»
حسنوند گفت: «در همه جای دنیا، یکی از ارکان اصلی مقابله با آلودگی هوا، مسئولیت‌پذیری همگانی است. در گام نخست، خودروها باید به معاینه فنی مراجعه کنند؛ موضوعی ساده اما حیاتی که اجرای آن هنوز با چالش‌های جدی روبه‌روست. پس از آن، نوبت به حمل‌ونقل عمومی می‌رسد؛ بخشی که در تهران به‌شدت ضعیف است. در این میان، وضعیت موتورسیکلت‌ها نگران‌کننده‌تر است؛ کمتر از ۵ درصد موتورسیکلت‌هایی که مشمول معاینه فنی هستند، به مراکز مربوطه مراجعه کرده‌اند.»
سیستم حاکمیتی باید زیرساخت‌های شهری را فراهم کنند/ از ۱۳۹۷، روند آلودگی هوا در کشور افزایشی شده
او افزود: «از سوی دیگر، سیستم حاکمیتی و شهرداری‌ها موظف‌اند زیرساخت‌های شهری را به‌گونه‌ای فراهم کنند که امکان «فعالیت بدنی» فراهم شود. اگر شهر به شکلی طراحی شود که شهروندان بتوانند برای مسیرهای کوتاه از پیاده‌روی و دوچرخه‌سواری استفاده کنند، بدون تردید وضعیت کیفیت هوا بهبود می‌یابد. در مجموع، همه ما در قبال کیفیت هوا مسئولیم؛ اما سهم و مسئولیت مردم در مقایسه با سیاست‌گذاران و سرمایه‌گذاران کمتر است. اگر این نقش‌ها به‌درستی تعریف و اجرا شوند، می‌توان به بهبود وضعیت کیفیت هوا امید داشت. با این حال، آمارها نشان می‌دهد از سال ۱۳۹۷ به این‌سو، روند آلودگی هوا در کشور افزایشی بوده است.»
این متخصص بهداشت محیط گفت: «در حوزه انرژی نیز طبق قانون و استانداردهای موجود، نیروگاه‌ها باید از سوخت‌هایی استفاده کنند که میزان گوگرد آن‌ها حدود ۵۰ پی‌پی‌ام باشد؛ سوختی با گوگرد کم که به‌طور محسوسی آلایندگی را کاهش می‌دهد. اگر وزارت نفت بتواند این نوع سوخت را تامین کند، میزان آلودگی هوا کمتر خواهد شد. در عین حال، اگر وزارت نیرو یا وزارت صمت ناچار به استفاده از سوخت مایع شوند، الزاما باید از تجهیزات کنترل آلایندگی برخوردار باشند. با توجه به ناترازی انرژی، ممکن است استفاده از سوخت مایع اجتناب‌ناپذیر باشد، اما این استفاده تنها در صورتی قابل قبول است که با نصب تجهیزات کنترلی همراه شود.»
او در نهایت گفت: «با این حال، داده‌های شفافی درباره میزان کم‌سولفور بودن مازوت مصرفی در دسترس نیست و امکان قضاوت دقیق بر اساس اطلاعات مستقیم وجود ندارد. آنچه در اختیار داریم، داده‌های مبتنی بر پایش آلاینده‌هاست که نشان می‌دهد دست‌کم در شهر تهران، اثر مازوت‌سوزی با شدت کمتری نسبت به برخی شهرهای دیگر دیده می‌شود.»
در اطلاعاتی تکمیلی در مورد مازوت‌سوزی نیروگاه‌ها، آرش حسینی میلانی، عضو پیشین شورای شهر و مشاور کنونی رئیس سازمان محیط زیست در گفت‌وگو با فرارو گفت: «در بازه‌های زمانی چهار تا پنج‌ساله لازم است داده‌های مربوط به سهم عوامل مختلف در آلودگی هوا به‌روزرسانی شود، اما این اقدام نیمه دوم دهه نود انجام نشده است. به‌طور کلی در کلانشهرها، منابع متحرک آلودگی نقش غالب را دارند و در این میان، کامیون‌ها سهم قابل توجهی ایفا می‌کنند. از سوی دیگر، ظرفیت تهویه طبیعی شهر نیز اهمیت زیادی دارد. پاییز خشک امسال باعث کاهش این ظرفیت شده و در نتیجه، شهرها سریع‌تر به آستانه بحران آلودگی رسیده‌اند.»
او افزود: «سهم مازوت‌سوزی نیز وابسته به شرایط هر استان و منطقه است. برای مثال، در اراک نیروگاه شازند تاثیر مستقیم داشته و باعث بروز مشکلات جدی شده است. در تهران اما از گذشته کنترل‌هایی اعمال شده تا مازوت‌سوزی انجام نشود. با این حال، اگر در نیروگاهی مانند شهید رجایی که در استانی دیگر قرار دارد مازوت‌سوزی صورت گیرد، بخشی از آلاینده‌های منتشرشده می‌تواند به تهران برسد، هرچند سهم آن در آلودگی هوای پایتخت به اندازه کرج، البرز یا شهرهای اطراف خود نیروگاه نیست.»
پیمانه آلودگی هوای کلانشهرها پر شده و منتظر تلنگر است/ گازوئیل باید جایگزین مازوت شود
مشاور رئیس سازمان محیط زیست گفت: «می‌توان آلودگی هوا را به پیمانه‌ای تشبیه کرد که وقتی پر شود، با یک تلنگر سرریز می‌کند. به همین دلیل باید تلاش شود همه منابع آلاینده استانداردها را رعایت کنند. در صورت استفاده از سوخت مایع، اگر مازوت‌سوزی انجام شود، باید حداقل از گازوئیل کم‌گوگرد استفاده شود. در واقع، گازوئیل باید جایگزین مازوت شود و مازوت تنها در آخرین مرحله مورد استفاده قرار گیرد.»
او افزود: «برای مازوت نیز تجهیزات سولفورزدایی وجود دارد که نصب و بهره‌برداری از آن‌ها نیازمند سرمایه‌گذاری وزارت نفت و وزارت نیرو است. در دو سال اخیر، پروژه‌های مشترکی با همکاری شرکت‌های دانش‌بنیان آغاز شده که نخستین نمونه آن قرار است در اراک به نتیجه برسد، هرچند خروجی گزارش علمی این پروژه هنوز به‌طور دقیق رصد نشده است. با این حال، فعالان حوزه صنعت و متخصصان در حال جست‌وجوی راه‌حل هستند.»
میلانی در نهایت گفت: «در اصل، نباید مازوت سوزانده شود، اما به دلیل ناترازی انرژی، ناچار به استفاده از آن شده‌ایم و دستگاه‌های مرتبط در حال تلاش برای انجام سولفورزدایی هستند. همچنین در زمینه ذخیره گازوئیل نیز تمهیداتی اندیشیده شده تا وابستگی به مازوت به حداقل برسد.»