در سوره توبه، آیاتی وجود دارند که به نحوه مواجهه با کسانی می‌پردازند که پیمان‌شکنی کرده‌اند. یکی از این آیات، شرایط و روش‌های برخورد با این افراد را در بستر تاریخی مشخص بیان می‌کند.
«فَإِذَا انسَلَخَ الْأَشْهُرُ الْحُرُمُ فَاقْتُلُوا الْمُشْرِکِینَ حَیْثُ وَجَدتُّمُوهُمْ وَخُذُوهُمْ وَاحْصُرُوهُمْ وَاقْعُدُوا لَهُمْ کُلَّ مَرْصَدٍ ۚ فَإِن تَابُوا وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ وَآتَوُا الزَّکَاةَ فَخَلُّوا سَبِیلَهُمْ ۚ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَّحِیمٌ» توبه/۵
«پس هنگامی که ماه‌های حرام سپری شد، با مشرکان هر جا که آنان را یافتید بجنگید، آنها را بازداشت کنید و محاصره نمایید و در هر کمینی برایشان آماده باشید. اما اگر توبه کردند و نماز را برپا داشتند و زکات دادند، راهشان را باز کنید؛ خداوند آمرزنده و مهربان است.»
زمینه تاریخی آیه
این آیه در زمانی نازل شد که برخی قبایل عرب با مسلمانان پیمان صلح بسته بودند، اما پیمان خود را شکستند و علیه مسلمانان دست به تجاوز زدند یا مانع برقراری امنیت در مدینه و اطراف آن شدند. بنابراین، دستور قرآن برای مقابله با آنان یک حکم تاریخی و مشروط بود، نه یک فرمان همیشگی برای تمام انسان‌ها در همه زمان‌ها. هدف اصلی، حفظ امنیت جامعه اسلامی و مقابله با تجاوز و ظلم بود، نه دعوت به خشونت یا کشتار بی‌دلیل.
شبهه:
برخی می‌پرسند: «چطور ممکن است خداوند مؤمنان را به کشتن کفار دستور دهد؟ آیا این آیه نشان‌دهنده خشونت ذاتی اسلام است؟ آیا این حکم ناسازگار با رحمت و صلح قرآن نیست؟»
پاسخ:
دفاع مشروع و شرایط خاص: آیه تنها به مقابله با مشرکانی اشاره دارد که پیمان صلح را شکستند و با تجاوز و ظلم تهدید می‌کردند. قرآن همواره تأکید دارد که جنگ باید در راه دفاع مشروع و برقراری عدالت باشد.
هدف آیه: هدف اصلی ایجاد امنیت و حفاظت از جامعه اسلامی است، نه خشونت یا تجاوز بی‌دلیل. آیات دیگری مانند آیه ۱۹۰ سوره بقره بیان می‌کنند: «در راه خدا بجنگید اما تجاوز نکنید؛ خداوند تجاوزکاران را دوست ندارد.»
محدودیت‌ها و اخلاق جنگ: دستور «اقتُلوا» شامل غیرنظامیان، زنان و کودکان نمی‌شود. قرآن قواعد دقیقی برای جنگ عادلانه ارائه می‌دهد تا هرگونه ظلم و رفتار غیرانسانی جلوگیری شود.
توبه و بازگشت: آیه روشن می‌کند که اگر دشمن توبه کرد و ایمان عملی نشان داد (نماز برپا داشت و زکات داد)، راهش باز است و هیچ خشونتی روا نیست؛ این نشان‌دهنده رحمت و عدالت الهی است که همواره در قرآن تکرار شده است.
نکات تکمیلی
ماه‌های حرام: منظور همان چهار ماه مهلتی است که در ابتدای سوره برای مشرکان تعیین شد و از دهم ذی‌الحجه سال نهم هجری آغاز و تا دهم ربیع‌الثانی سال دهم هجری ادامه داشت. این موضوع در احادیث متعددی نیز آمده است.
آزادی مذهبی: اسلام بر آزادی مذهب و ترک اجبار پیروان ادیان آسمانی تأکید دارد. برخورد شدید با مشرکان ناشی از این است که شرک و بت‌پرستی در اسلام به‌عنوان یک برنامه خرافی و تهدید برای انسانیت شناخته می‌شود و باید ریشه‌کن شود.
راه بازگشت: همزمان با شدت برخورد، آیه راه بازگشت را نشان می‌دهد؛ اگر مشرکان توبه کردند و وظایف اسلامی خود را انجام دادند، در امنیت هستند و با سایر مسلمانان تفاوتی ندارند.
نتیجه‌گیری