امروز دوم آذر مصادف با نود و نهمین سالروز درگذشت غلامحسین درویش معروف به درویش‌خان از هنرمندان و استادان برجسته موسیقی سنتی ایرانی در اواخر دوره قاجار است که از هنرمندان صاحب سبک و تأثیرگذار بر موسیقی ایرانی در این دوره به شمار می‌رود.
او سال ۱۲۵۱ در تهران متولد شد. پدرش حاجی بشیر اهل طالقان و مادرش از ترکمانان تکه بود. علت شهرت وی به درویش‌خان هم به این نکته باز می‌گشت که پدرش هنگـام صدازدن فرزندش همیشه از لفظ «درویش» استفاده می‌کرد و همین نام بعد‌ها به عنوان نام خانوادگی غـلامحسین برگزیده و او به درویش‌خان یا غلامحسین‌خان درویش معروف شد.
درویش خان دوران کودکی را در خانواده دولتشاهی گذراند و در همین خانه مادر خود را از دست داد. پدرش که کمی با موسیقی آشنا بود و سه‌تار می‌نواخت، غلامحسین را در ۱۰ سالگی به شعبه موسیقی مدرسه نظام، وابسته به دارالفنون سپرد که به سرپرستی موسیو لومر فرانسوی ایجاد شده بود.
غلامحسین در آنجا خط موسیقی و نواختـن شیپور و طبل کوچک را فراگرفت. پس از مدرسه، ابتدا نزد داود کلیمی تارزن رفت تا مشق تار کند. پس از مدت کمی آموزش، گوی سبقت را از استاد خود ربود و به مرتبه عالی نوازندگی دست یافت، اما حضور در جلسات درس استاد بی‌بدیل تار آن زمان، یعنی آقا میرزا حسینقلی او را به دنیای دیگری کشاند. همچنین آشنایی با برادر بزرگ‌تر آقا میرزا حسینقلی، میرزا عبدالله نوازنده تار و سه‌تار، به کار او غنای بیشتری بخشید.
درویش چندی در دسته موسیقی عزیزالسلطان و سپس در دسته موسیقی کامران میرزا نایب‌السلطنه، نوازندگی طبل را بر عهده داشت. کار درویش در آن سن و سال نوجوانی چنان مورد استقبال ناصرالدین شاه قرار گرفته بود که او را تارچی خطاب می‌کرد. مهارت درویش در نوازندگی موجب شد تا او پس از مرگ ناصرالدین شاه (۱۳۱۳ قمری) به دستگاه شعاع السلطنه پسر مظفرالدین شاه والی فارس دعوت شود.
پس از اتفاقات چندی، درویش به برگزاری کلاس‌های درس برای علاقه‌مندان به موسیقی و تار و سه‌تارنوازی همت گماشت. وی در این دوره به گروه اخوان‌الصفا و دیدگاه‌های آنان نزدیک شد و منش و روش آنها را برگزید و به ظهیرالدوله «تنها مرکز صوفی‌گری موسیقی‌پرور» آن زمان سرسپرد. درویش با تشکیل ارکستر موسیقی «انجمن اخوت» و اجرای کنسرت‌های عمومی که سرپرستی آنها را خود به عهده داشت، در جهت هر چه مردمی‌ترکردن موسیقی ایران و کمک و یاری به مستمندان و بلادیدگان گام برداشت.
درویش‌خان در نوازندگی دستی چیره و تکنیکی منحصر‌به‌فرد و در نواختن تار و سه‌تار به یک اندازه مهارت و توانایی داشت. از مضرابی قوی و در عین حال شفاف برخوردار بود و زیرهایش پی‌درپی، شمرده و پخته بود و پنجه‌اش روی ساز نرم و لطیف حرکت می‌کرد. قدرت او در نوازندگی چنان بود که شنوندگان سازش از تعـجب، غالباً ساکت و خاموش می‌شدند. استحکام و زیبایی آثـارش، نشان از نبوغ سرشار و پـشـتوانه صحیح موسیقی کلاسیک در ذهن او داشت. همچنین از نبوغی خاص نیز بهره می‌برد و همین نبوغ سبب شد تا برخی از فرم‌های موسیقی ایرانی را ابداع کند که از جمله آنها می‌توان به تثبیت رنگ و ابداع درآمد و افزودن سیم ششم به تار اشاره کرد.
روح‌الله خالقی موسیقیدان، آهنگساز، مدرس و نوازنده فقید ویولن درباره ویژگی‌های درویش‌خان در کتاب خود با عنوان «سرگذشت موسیقی ایران» نوشته است: «درویش، تار و سه‌تار هر دو را نیکو می‌نواخت. مضراب ریز نازک و خوش‌آوازی داشت و پنجه‌اش لطیف و تند و مخصوصاً ذوق و سلیقه‌اش بسیار خوب و نوای سازش گرم و پخته بود. ساخته‌های درویش از لحاظ ملودی بسیار سلیس و روان و از جهت سازندگی و علم ترکیب‌کردن اصوات، مطابق قواعد و اصول است. پیش‌درآمدهایش اغلب به وزن سه‌چهارم نوشته شده ولی در حقیقت شش‌ضرب است که پایه آنها را از یکی از اوزان معروف ضرب‌گیر‌ها اقتباس کرده است و بهترین نمونه پیش‌درآمد است که به وسیله دیگران تقلید شده است.
رِنگ‌های درویش بهترین ساخته‌های اوست مخصوصاً از این نظر که با مخلوط کردن وزن‌های شش‌هشتم و سه‌چهارم زمینه‌های خوبی به دست داده که اغلب آنها به بسیار متنوع است؛ چنان‌که از ابتدا سنگین شروع می‌شود و به تدریج در قسمت‌های بعد، سریع می‌شود. مخصوصاً رنگ افشاری و رنگ دوم ماهور و رنگ‌های اصفهانش بی‌نهایت زیبا و دلچسب جلوه می‌کند که هنوز هم بهترین نمونه رنگ ایرانی است.»
صفحات به جا مانده از این استاد فقید به خوبی میزان مهارت و توانایی‌های او را نشان می‌دهد؛ صفحاتی که با هنرنمایی استادان نامور موسیقی ایرانی مانند سیداحمدخان، سیدحسین طاهرزاده، اقبال السلطان، عبدالله دوامی، رضاقلی‌خان تجریشی، باقرخان رامشگر، مشیر همایون شهردار، حسین‌خان هنگ‌آفرین، اکبرخان رشتی و میرزا اسدالله خان پر شده است. تصنیف‌های «بهار دلکش»، «ز من نگارم» و چند رنگ و پیش‌درآمد از آثار به جا مانده از درویش خان است.
مرتضی نی‌داوود، ابوالحسن صبا، موسی معروفی و سعید هرمزی، حسینعلی غفاری، شکری (ادیب‌السلطنه)، علی‌محمد صفایی (سازنده سه‌تار)، عبدالله دادور (قوام السلطان)، حسین سنجری، ارسلان درگاهی و نورعلی برومند از شاگردان مستقیم و غیرمستقیم درویش خان هستند.
«تار مُرد»
مرگ درویش‌خان شامگاه چهارشنبه (دوم آذر ۱۳۰۵) بر اثر تصادف درشکه او با یک خودرو رخ داد. درویش‌خان به علت ضربه مغزی در۵۴ سالگی درگذشت. زمانی که وی درگذشت، روزنامه‌ها نوشتند «تار مرد». پیکر درویش در ظهیرالدوله نزدیک امامزاده قاسم (ع) دفن شده و بر سر مزار وی این ابیات نوشته شده است: «درویش اگر از این جهان رفت/ مشنو که فقیر و ناتوان رفت/ درویش هنرور زمان بود/ استاد هنرور زمان رفت/ فریاد ز بوستان برآمد/ کان بلبل خوش ز بوستان رفت»
به مناسبت نود و نهمین سالروز درگذشت درویش خان، بعضی کتاب‌های منتشر شده درباره این موسیقیدان و آثار او را مرور می‌کنیم.
«درویش خان؛ یک رمان عاشقانه درباره موسیقی»
کتاب «درویش خان؛ یک رمان عاشقانه درباره موسیقی» (روایتی از زندگی استاد موسیقی، غلامحسین درویش خان) با تالیف حسن هدایت تهیه‌کننده، کارگردان، فیلم‌نامه‌نویس و تدوین‌گر سال ۱۳۹۵، در ۲۵۷ صفحه به همت انتشارات علمی و فرهنگی منتشر شده است.
داستان این رمان از کودکی درویش خان و چگونگی نزدیکی او با موسیقی آغاز و تا پایان زندگی وی ادامه پیدا می‌کند. حسن هدایت نویسنده کتاب، با تکیه بر تاریخ، بر اساس سیر زمانی وقوع رخداد‌های زندگی این شخصیت، داستان زندگی او را روایت کرده و برای پیشبرد بهتر این روایت، از شخصیت‌های قمر، دختر درویش‌خان و همین‌طور ماژور اسماعیل‌خان و باقرخان رامشگر، به عنوان راوی بهره برده است. چرا که آنان از نزدیک‌ترین افراد زندگی درویش خان محسوب می‌شدند و طی عمر خود ارتباط عمیقی با یکدیگر داشتند.
هدایت در کتاب «درویش خان؛ یک رمان عاشقانه درباره موسیقی» با زبانی ساده و بدون استفاده از پیچیدگی‌های فرمی و زبانی، به شرح ماجرا‌های مختلف زندگی درویش‌خان پرداخته است. او با بهره‌گیری از توانمندی‌های خود در زمینه داستان‌پردازی نه تنها سیر حیات و جزئیات دور از چشم مانده زندگی این شخصیت برجسته را عیان می‌کند، بلکه شرایط اجتماعی و سیاسی حاکم بر جامعه را نیز در خلال روایت به تصویر می‌کشد.
«اخبار درویش‌خان»
کتاب «اخبار درویش‌خان در مطبوعات، از دوران قاجار تا عصر حاضر» به کوشش مهدی نورمحمدی با طراحی جلد مهدی فراهانی سال ۱۴۰۱ در ۲۵۶ صفحه منتشر شد. در توضیح این کتاب آمده است: «در کتاب فرارو که حاصل جست‌و‌جو و بررسی گسترده جراید و مجلات بعضاً دیریاب یا کمیاب از دوران قاجار تا عصر حاضر است، هر گونه خبر مرتبط با درویش‌خان اعم از اعلان و گزارش کنسرت‌ها، زندگی و آثار، فعالیت‌های اجتماعی، خاطرات، اخبار درگذشت، خاکسپاری و یادبود و نوشته‌های پژوهشگران درباره وی گردآوری شده است.
این کتاب با توجه به ارائه برخی نکات و آگاهی‌های نو و منتشرنشده، موجب شناخت بیشتر درویش‌خان شده و دریچه جدیدی به روی محققین و علاقه‌مندان این موسیقیدان بزرگ ملی می‌گشاید.»
«مجموعه آثار درویش‌خان»
کتاب «مجموعه آثار درویش‌خان» با گردآوری و نُت‌نویسی ارشد تهماسبی موسیقیدان، آهنگساز و نوازنده تار و سه‌تار سال ۱۳۷۷ در ۸۱ صفحه به همراه یک لوح فشرده منتشر شد. نقاشی روی جلد اثر برعهده احمد وکیلی بوده است.
مؤلف در مقدمه کتاب آورده است: «آنچه مورد نظر من بوده جمع‌آوری و در دسترس قراردادن آثار آهنگسازان ایران و درویش‌خان به عنوان اولین آنهاست تا گذشته از جنبه‌های آموزشی با موجود بودن مجموعه آثار آنان، صاحب‌نظران به تجزیه و تحلیل و مقایسه این آثار همت گمارند. امیدوارم این مهم به انجام رسد. اکنون مجموعه آثار درویش‌خان منطبق بر فهرستی که استاد روح الله خالقی در کتاب خود (سرگذشت موسیقی ایران) آورده به چاپ سپرده می‌شود. در روایت آثار گذشتگان اختلاف‌هایی موجود است. سعی کرده‌ام به درست‌ترین روایات از آثار درویش‌خان استناد کنم.»
همچنین لوح فشرده «آثار درویش‌خان» در قالب آواز ابوعطا، بیات اصفهان و افشاری، دستگاه‌های سه گاه، چهارگاه، همایون و ماهور با نوازندگی تار ارشد تهماسبی، نوازندگی تمبک داریوش زرگری و صدابرداری ناصر فرهودی منتشر شده است.
در توضیح این اثر آمده است: «قطعات این مجموعه قبلاً در کتابی با عنوان مجموعه آثار درویش خان به وسیله ارشد تهماسبی نُت نویسی شده و توسط مؤسسه ماهور به چاپ رسیده است. از میان ۲۹ اثر در کتاب یاد شده، ۱۹ قطعه انتخاب و در این مجموعه اجرا شده است. آثار حذف شده چهار قطعه بی‌کلام و ۶ تصنیف است. اجرای این قطعات برابر با نُت آنهاست.
«پیش‌درآمد ماهور»، «چهارمضراب ماهور (تدوین استاد صبا)»، «رنگ ماهور (قهر و آشتی)»، «رنگ ماهور (دوم)»، «پیش‌درآمد راک (ماهور)»، «پولکا (ماهور و چهارگاه)»، «رنگ اصفهان (پریچهر و پریزاد)»، «رنگ شوشتری»، «پیش‌درآمد چهارگاه اثر رکن‌الدین مختاری (به علاوه قسمت حصار از درویش‌خان)»، «رنگ همایون»، «رنگ اصفهان (غنی و فقیر)»، «رنگ اصفهان (سوم)»، «پیش‌درآمد افشاری»، «رنگ افشاری»، «رنگ افشاری (دوم)»، «پیش‌درآمد ابوعطا»، «رنگ ابوعطا»، «پیش‌درآمد سه‌گاه» و «رنگ سه‌گاه» است.
آثار درویش‌خان برای سنتور
کتاب «آثار درویش‌خان برای سنتور» با تنظیم سامان ضرابی نوازنده و مدرس سنتور با طراحی جلد زینب ایزدیار سال ۱۳۸۶ در ۱۰۳ صفحه منتشر شد. در توضیح این کتاب آمده است: تنظیم آثار درویش‌خان (پیش‌درآمدها، رِنگ‌ها و تصنیف‌ها) برای سنتور. اشعار تصنیف‌ها، هم با الفبای فونِتیک در زیرنت‌ها و هم به صورت جداگانه در ابتدای کتاب آمده‌اند. سی‌دی اجرای این قطعات نیز منتشر شده است.
در پیش‌گفتار کتاب، به قلم سامان ضرابی آمده است: سعی شده است تا آنجای که به اصل قطعات و تصانیف لطمه‌ای وارد نشود، در نگارش و تنظیم نُت‌ها کمال سادگی را رعایت کنم به طوری که هنرجویان و علاقه‌مندان این ساز قادر باشند، بعد از گذراندن مقدمات سنتور، به راحتی بیشتر قطعات و تصانیف این مجموعه را بنوازند.
این مجموعه در قالب دو لوح فشرده با نوازندگی سنتور و تنظیم سامان ضرابی، نوازندگی تمبک سیامک بنایی، صدابرداری سمیه حبیبیان، با طراحی روی جلد مرتضی ممیز منتشر شده است.
لوح فشرده یک شامل قطعات؛ «پیش‌درآمد شور»، «پیش‌درآمد ابوعطا»، «پیش‌درآمد ابوعطا دوم»، «تصنیف «بهار دلکش»»، «رنگ ابوعطا»، «پیش‌درآمد افشاری»، «تصنیف «باد خزان»»، «رنگ افشاری»، «رنگ افشاری دوم»، «دوضربی افشاری»، «پیش‌درآمد سه‌گاه»، «تصنیف «صبحدم»»، «تصنیف «عروس گل»»، «رنگ سه‌گاه»، «پیش‌درآمد شوشتری» و «رنگ شوشتری» است.
همچنین لوح فشرده دو شامل قطعات؛ «رنگ همایون»، «رنگ پریچهر و پریزاد»، «رنگ غنی و فقیر»، «رنگ اصفهان (سوم)»، «تصنیف «ایران»»، «حصار»، «پولکا»، «پیش‌درآمد ماهور»، «پیش‌درآمد راک»، «چهارمضراب ماهور»، «تصنیف «ز من نگارم»»، «تصنیف «دائم مه من»»، «تصنیف «شب وصل»، «رنگ قهر و آشتی»، «رنگ ماهور (دوم)»، «رنگ ماهور (سوم)» و «مارش ماهور» است.
«پریچهر و پریزاد»
کتاب «پریچهر و پریزاد» ۳۳ قطعه از آثار و نواخته‌های درویش‌خان برای کمانچه با گردآوری و تنظیم چکاد فشارکی، نقاشی روی جلد زهرا نوایی لواسانی سال ۱۴۰۳ در ۸۰ صفحه منتشر شد.
در توضیح این اثر به قلم فشارکی آمده است: «در کتاب پیش‌رو ۳۳ قطعه از آثار و نواخته‌های درویش‌خان با تکیه بر نمونه‌های شنیداری اجرا‌های او و نیز نوازندگان شاخصی همچون مرتضی نی‌داوود، یوسف فروتن، ابوالحسن صبا، ارسلان درگاهی، فرامرز پایور و محمدرضا لطفی که راوی قطعات او بوده‌اند، نت‌نگاری شده است. به شیوه‌ای نت‌نگاری کردم که آرایه‌ها تا جای ممکن بالای نغمات قرار می‌گیرد و از نغمه‌ی ساختاری جدا می‌شود.
لذا هنرجویان دوره‌های متوسطه‌هم می‌توانند با چشم‌پوشی از اجرای آرایه‌ها، ساختار کلی قطعات را بنوازند. اگرچه این کتاب برای کمانچه‌نوازان تدوین شده است، اما از آنجایی که نت‌نگاری این کتاب بر اساس نت‌نگاری «بدون انتقال» استوار شده، به نظر می‌رسد برای نوازندگان ساز‌های مضرابی هم قابل فهم و اجرا باشد. در پایان مقدمه کتاب، کیوآرکدی قرار گرفته که با اسکن آن توسط گوشی تلفن هوشمند امکان دسترسی به نسخه صوتی قطعات کتاب فراهم شده است.»