به گزارش خبرنگار خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، کتاب «درسنامه خاطره و خاطره‌نگاری با رویکرد جنگ تحمیلی عراق علیه ایران» تالیف محسن شاهرضایی در دانشگاه امام حسین به چاپ رسیده است.
در دیباچه کتاب مولف خاطره را مهم‌ترین بخش در عرصه مکتوبات دفاع مقدس می‌داند که «داستان» و «شعر» و «نمایشنامه» از آن شکل گرفته‌اند: «خاطره انسان امروزی را به وقایع دیروز می‌برد و آدمی را درباره برخی از رخدادهای تاریخی آگاه می‌سازد. این گونه مهم ادبی می‌تواند چگونگی پدید آمدن یک واقعه را از زبان راوی بیان کند و اثری ژرف بر شنونده با خواننده باقی بگذارد.»
شاهرضایی درباره پیشینه خاطره‌نویسی در ایران نوشته است: ««خاطره‌نویسی» و «خاطره‌نگاری» به سیاق امروزی و مدرن، برخلاف حماسه‌سرایی در ایران قدمتی دیرینه ندارد و زمینه‌های شکل‌گیری آن را به دوران قاجار نسبت می‌دهند عصر قاجار و سپس پهلوی اغلب با خاطره‌نگاری درباری عجین است. اما با شروع انقلاب اسلامی و به ویژه وقوع جنگ تحمیلی حزب بعث عراق علیه ایران، «خاطره‌گویی و خاطره‌نویسی رواجی مردمی پیدا کرد.»
مهم‌ترین بخش در عرصه مکتوبات دفاع مقدس
اما در این کتاب نکته اصلی درباره خاطره‌نگاری جنگ عراق و ایران است و مولف سراغ بررسی خاطره این برهه رفته است: «خاطره را می‌توان مهم‌ترین بخش در عرصه مکتوبات دفاع مقدس در نظر گرفت. پس ضروری است که درباره آن مطالعات علمی دقیقی صورت پذیرد و علاوه بر نگاه علمی و تاریخی به تجربه زیست شده خاطره در دوران دفاع مقدس و بعد از آن هم توجه و دقت شود. در این فصل از «خاطره» می گوییم سپس برخی از ویژگی‌ها و تفاوت‌های آن را با سایر گونه‌ها بیان می‌کنیم.»
«خاطره و خاطره‌نگاری مبانی علمی و پیشینه تاریخی»، «خاطره‌نگاری و جنگ تحمیلی عراق علیه ایران»، «خاطره‌نگاری و تولید کتاب‌های خاطره‌نگاری»، «ویژگی کتاب‌های خاطرات جنگ در ادوار مختلف»، «نمونه‌هایی از خاطره‌نویسی جنگ بر مبنای کتاب‌های معیار» عناوین فصل‌های کتاب است.
درباره نخستین خاطراتی که منتشر شد به ظن مولف ابهاماتی وجود دارد و اطلاعات دقیقی در دست نیست. چنانکه در این رابطه آورده است: «هیچ‌کس نمی‌داند اولین رزمنده‌ای که با او مصاحبه شد چه کسی بود یا اولین خاطره ای که از یک رزمنده در روزنامه رسمی به چاپ رسید با در صداوسیما خوانده شد چه خاطره ای بود و به چه کسی تعلق داشت؟ همچنین اولین کتاب منتشر شده درباره جنگ با موضوع خاطره نیز محل منازعه است. با این، همه می‌توان درباره تعدادی از کتاب‌های خاطره که در اوایل جنگ افراد مختلف تدوین کرده‌اند و به چاپ رسیده‌اند سخن گفت آشنایی با این اثار از نظر معرفی نویسندگان آنها و نیز بیان تفکرات و برداشت ذهنی ایشان می‌تواند بسیار مهم باشد.»
مسئله فاصله‌گیری از رویه جنگ
کتاب‌های نسل اول جنگ غالباً بر احساس با ذکر بحرت است حادثه و گاهی همراه با ادبیات شعاری و عاطفی‌اند و بسیاری از سبک کم‌حجم اما پرمایه و عمیق‌اند. این روند تا سال‌های پایانی دهه هفتاد هم کمابیش ادامه دارد کتاب‌هایی مانند «زندگی خوب بود» و «کنار رود خین» به ترتیب به قلم حسن رحیم‌پور و اشرف‌سادات مساوات (مادر شهید مهرداد سیستانی به صورت تک خاطره با برشی از یک زمان با یک موضوع روایت شده‌اند راوی به موضوعی می‌پردازد که ارزش گفتن داشته باشد موضوع اصلی این کتاب‌ها شیوه رویارویی انسان با جنگ است. کتاب «حماسه تپه برهانی» که روایت دو روز محاصره رزمندگان در یکی از تپه‌های غرب به همین نام است و به قلم حمیدرضا طالقانی به نگارش درآمده یکی دیگر از این قبیل کتاب‌هاست که به خاطر سوژه منحصربه فردش به آن توجه شد. اغلب کتاب‌هایی از این دست همراه با نگاه ارزشی است و قلب و روح مخاطب را درگیر می‌کند. در کل می‌توان گفت کتاب‌های خاطره دوران جنگ تا اواخر دهه هفتاد از نظر موجودیت و تمامیت به موضوع و سوژه انتخاب شده بستگی داشته و نثر آنها از نوعی صمیمیت اثرگذار بهره‌مند بوده است. اما از پایان دهه هفتاد که به تدریج مسئله فاصله‌گیری از رویه جنگ رخ می‌دهد سوژه‌ها هم دگرگون می‌شود و مسیر دیگری در این راه آغاز می گردد و کتاب‌های خاطره به سمت زندگی‌نامه از نوع خودنوشت سوق می‌یابد.
نقد خاطره‌نگاری دفاع مقدس
خاطره‌نویسی در ادبیات سابقه‌ای دیرینه دارد که با دفاع مقدس به لحاظ کمی رشد کرد، اما به لحاظ کیفی نه از مهم‌ترین دلایل ضعف آثار ناپخته و بعضاً سوخته دفاع مقدس این موارد است؛ نبود تسلط ادبی لازم در بسیاری از پدیدآورندگان این آثار فضای تبلیغی به جا مانده از زمان جنگ و ظهور زیر شاخه‌های متعدد در این گونه ادبی بدون پشتوانه علمی و نظری و صرفاً سلیقه‌ای و عدم شکل‌گیری و رشد نقد، خلا مباحث نظری و علمی چشمگیر است و همین موجب شده که ملاک و معیارهای مناسب و عملی برای این آثار یافت نشود و به تبع آن، جای حوزه نقد در این عرصه خالی بماند و زیرشاخه‌های متعدد با اعمال سلیقه‌های غیرعلمی و گوناگون فرصت ظهور بیابند خاطره‌نگاری عمری طولانی در ادبیات ما دارد، ولی کسانی که در این عرصه قلم می‌زنند از این پشتوانه بی‌بهره‌اند. بسیاری از مشکلات این حوزه ریشه در مصاحبه ضعیف دارد. یک مصاحبه را می‌توان بارها بازنویسی کرد، اما برای جبران مصاحبه گرفته شده دیگر فرصت نیست.
گویا عمده مشکلات از آنجایی آغاز می‌شود که نویسندگان یا به علت مسلط بودن بر شیوه کار یا با تصور هرگونه ابداعی دست به بدعت‌هایی می‌زنند که به جای بهینه‌سازی محتوا و متن گونه اصلی را نیز از ساختار خود دور کرده و به آشفتگی بیش از پیش فرمها و محتواهای تولیدی در حوزه دفاع مقدس انجامیده است.
کتاب «درسنامه خاطره و خاطره‌نگاری با رویکرد جنگ تحمیلی عراق علیه ایران» تالیف محسن شاهرضایی در ۱۱۸ صفحه به بهای ۱۲۰ هزار تومان در دانشگاه امام حسین به چاپ رسیده است.
∎