فرارو- ۴۵ دقیقه باران شدید موجب جاری شدن سیلاب در آبدانان شد؛ باران خبری خوش برای ایران بود اما هدررفت آن و خسارتی که به مردم وارد شد نه!
به گزارش فرارو، گرمایش جهانی و در نتیجه آن تغییر اقلیم در ایران موجب پدیده‌های مختلف شده است. تغییر الگوهای بارش از جمله این چدیده ها است. و این مساله سبب می‌شود که بخش‌هایی که باران کمتری داشت، زین پس با بارش بیشتری مواجه باشد و برعکس. در حالیکه شهرهای ایران هنوز با این تغییرات مطابقت ندارند. در این میان این پرسش به وجود می‌آید که آیا بارش چنین بارانی می‌تواند موضوع خشکسالی آن منطقه را حل کند؟ آیا سیلاب‌ها هدر می‌روند؟
محمدابراهیم رئیسی، کارشناس حوزه آب و انرژی، در گفت‌وگو با فرارو به بررسی این مساله پرداخت:
آبدانان منطقه‌ای کوهستانی با نفوذپذیری کم است/ الگوی بارش و اقلیم در ایران تغییر کرده
محمدابراهیم رئیس گفت: «باید ابتدا به موقعیت آبدانان اشاره کرد. این منطقه در ناحیه‌ای کوهستانی و پرشیب قرار دارد و سابقه وقوع سیل در سال ۱۳۹۸ را نیز پشت سر گذاشته است. این یعنی با اتفاقی مواجه هستیم که باید آن را به الگوهای بارشی مناطق مرتبط دانست؛ الگوهایی که طبیعتا تحت تاثیر تغییرات اقلیمی در حال دگرگونیهستند. حجم بارندگی شدید در مدت کوتاه، در منطقه‌ای کوهستانی با نفوذپذیری کم، می‌تواند چنین شرایطی ایجاد کند؛ نه فقط در این نقطه، بلکه در بسیاری از نقاط ایران. بنابراین از آنجا که احتمالا شدت پدیده‌های جوی در آینده افزایش خواهد یافت، بخش عمده این وضعیت ناشی از تغییرات اقلیم و تغییر الگوهای بارشی است.»
بیش‌بود به اندازه کمبود آب دردسرساز است/ مهم‌تر از اقدامات سازه‌ای تهیه نقشه پهنه‌بندی سیل است
او افزود: «اگر فرض کنیم این اتفاق در حال گذر است، همان‌طور که یک‌بار در تهران از کمبود آب گلایه داریم، باید بپذیریم که بیش‌بود آب نیز می‌تواند دردسر ایجاد کند ومدیریت منابع آب فقط مدیریت کمبود آب نیست؛ بلکه مدیریت چنین شرایطی نیز بخشیاز آن است. مدیریت سیل می‌تواند قبل از وقوع انجام شود. در مورد آبدانان، باید پیشاز وقوع سیل اقداماتی سازه‌ای و مهندسی مانند احداث سد، مخزن، دیوار، سیل‌بند وکانال انحراف سیل صورت می‌گرفته و این کانال‌ها نیز باید به طور مرتب لایروبیمی‌شدند تا بتوان در چنین مواقعی سیل را کنترل کرد.»
او ادامه داد: «اما مهم‌تر از این‌ها، اقدامات غیرسازه‌ای و برنامه‌ریزی است؛ از جمله تهیه نقشه پهنه‌بندی سیل و ایجاد سامانه هشدار سریع. علاوه بر آن، مردم باید بدانند هنگام وقوع سیل چه اقداماتی انجام دهند و طرح تخلیه از پیش تعیین‌شده وجود داشته باشد.»
ما بیمه سیل نداریم/ ساختمان‌ها در حریم رودخانه شدت سیل را افزایش می‌دهد
این کارشناس آب گفت: «در کشور ما که با شدت‌های اقلیمی مانند سیل و خشکسالی مواجه است، بیمه خطراتی مثل سیل وجود ندارد. در بسیاری از کشورها، بخش عمده خسارات سیل از طریق بیمه جبران می‌شود و بلایای طبیعی تحت پوشش بیمه قرار دارند. اما در مورد آبدانان یا هر نقطه مشابه که در آن سیل جاری می‌شود، آنچه باعث غافلگیری شده، حجم بسیار زیاد آب ورودی بوده است. از سوی دیگر، ساخت‌وساز در حریم رودخانه‌ها که در ایران بسیار مرسوم است، می‌تواند شدت خسارات سیل را افزایش دهد.»
کانال انتقال آب در آبدانان خوب عمل نکرد
او افزود: «شنیده‌ها حاکی از آن است که، کانال انتقال آبدانان که عملکرد مطلوبی نداشته، باید گفت این کانال می‌توانست وضعیت را بهتر کند. با این حال، موضوع مهم‌تر هشدار و آگاه‌سازی مردم است تا بدانند هنگام وقوع چنین رخدادهایی چه باید بکنند؛ موضوعی که در ایران بسیار کم‌رنگ است. بیمه سیل می‌تواند کمک کند تا افراد به‌جای تلاش برای حفظ اموال تا آخرین لحظه، منطقه را تخلیه کنند و خسارت‌ها به بیمه منتقل شود. نبود این بیمه باعث می‌شود میزان خطرات و تلفات هنگام بروز سیل‌های این‌چنینی افزایش یابد. بعلاوه اگر کانال انتقال آبدانان خوب عمل می‌کرده وضعیت بهتری داشتیم.»
رئیسی گفت: «برای مدیریت سیل، ما با ضعف‌هایی روبه‌رو هستیم. در سال ۹۸ نیز در استان خوزستان چنین وضعیتی را شاهد بودیم و مخازن سدهای موجود در این استان، از جمله کارون و کرخه، با چنین شرایطی مواجه شدند. وجود سدها خود عاملی برای ایجاد تاخیر در مقابله با سیلاب است. جدای از مدیریت آب، باید زمان را نیز مدیریت کنیم و در این زمینه سدها در کنترل سیلاب به ما کمک می‌کنند. سیستم هشدار سیل نیز بسیار مهم است.»
می‌توان از سد کنترل سیل کشورهای عربی الگو گرفت/ با این سیلاب سفره‌های زیرزمینی تغذیه می‌شوند
او افزود: «نوع دیگری از سازه‌ها برای مدیریت سیل در برخی کشورها به کار می‌رود. به‌عنوان مثال، در کشورهای عربی به‌ویژه عمان، در مدت بسیار کوتاهی حجم عظیمی از آب وارد می‌شود. آن‌ها سدهایی به نام سد کنترل سیل اجرا می‌کنند که آب ورودی رادر مدت کوتاه پشت خود جمع می‌کند و سپس آرام‌آرام آن را عبور داده و به سفره‌های آب زیرزمینی منتقل می‌کند. این یکی از روش‌های مدیریت سیل است؛ روشی که نمونه آن را باید در سیستان و بلوچستان نیز داشته باشیم. برای نفوذ دادن سیلاب به سفره‌های زیرزمینی، می‌توان از شیوه آقای کوثر نیز در پخش سیلاب استفاده کرد.»
او یادآور شد: «از طرفی، مردم نباید در حریم رودخانه ساکن شوند. وقتی وزارت نیرو هشدار می‌دهد، باید به این هشدارها توجه شود، اما معمولا تا زمانی که حادثه‌ای رخندهد، این هشدارها جدی گرفته نمی‌شود. اگر حریم رودخانه خالی باشد، می‌توان حجمزیادی از آب سدها را تخلیه کرد، اما چون حریم رودخانه پر است، این امکان وجودندارد.»
این کارشناس انرژی گفت: «آب، مانند تمام مواد، هرگز از بین نمی‌رود. آب یا جاری می‌شود، یا نفوذ می‌کند، یا تبخیر می‌شود. در نهایت شاید به مسیر اصلی خود نرود، اما بالاخره راهش را پیدا می‌کند و در جایی نفوذ خواهد کرد. باید بررسی کرد حوضه آبخیز آبدانان کجاست. این منطقه به سد کرخه نزدیک است و چند دریاچه نیز در اطراف آن وجود دارد. اما باید دانست که معمولا آب در یک حوضه از بین نمی‌رود، مگراینکه از دسترس ما خارج شود. با این حال، این نکته که آیا چنین وضعیتی دردی ازآبدانان درمان می‌کند یا نه، شاید پاسخ آن منفی باشد.»
خشکسالی زمین را غیرقابل نفوذ می‌کند
او افزود: «کلمه خشکسالی مفهومی گسترده دارد. اگر به این معنا باشد که در منطقه‌ای برای مدت طولانی باران نبارد، زمین سفت و غیرقابل نفوذ می‌شود یا در برخی شرایط ممکن است بیش از حد نفوذپذیر شود و این باعث می‌شود جریان آب به سرعت جاری گردد. متاسفانه اگر این وضعیت با کمبود پوشش گیاهی همراه باشد، می‌تواند آسیب‌زا باشد.»
رئیسی گفت: «با این حال، نمی‌توان نادیده گرفت که بارندگی زیاد می‌تواند کمک‌کننده باشد؛ اما به دلیل اینکه اجازه نفوذ کافی به زمین نمی‌دهد، آب در لایه‌های عمیق خاک نفوذ نمی‌کند و به سرعت جاری می‌شود و این جاری شدن همان چیزی است که سیل نام می‌گیرد. در واقع مشکل فقط مربوط به آبدانان نیست؛ در شمال کشور نیزهنگام بارش شدید، شاهد آب‌گرفتگی شهرها بوده‌ایم. البته بارندگی می‌تواند به عبور ازدوره‌های خشکسالی کمک کند، اما شدت و مدت بارش در میزان اثرگذاری آن برکاهش خشکسالی یک منطقه بسیار تعیین‌کننده است.»
او افزود: «اقلیم هر منطقه با منطقه دیگر تفاوت دارد. برخی ساختار شهری مالزی را مثال می‌زنند که با وجود فراوانی بارش، تمام آب‌های سطحی را مدیریت و ذخیره می‌کند. اما از نظر اقلیمی نمی‌توان آن را با ایران مقایسه کرد. شاید بتوان مازندران یا گیلان را از نظر میزان بارندگی و نفوذپذیری خاک با مالزی مشابه دانست، اما در منطقه‌ای کوهستانی مانند آبدانان شرایط متفاوت است؛ در آنجا آب به سرعت جاری می‌شود و دشت نیز تنها تا حدی امکان جذب آن را دارد.»
جمع‌آوری آب باران در بسیاری از کشورها اجباری است/ در مدیریت آب سطح ضعف داریم
در نهایت او تاکید کرد: «با این حال، نمی‌توان انکار کرد که مدیریت جمع‌آوری آب‌های سطحی بسیار مهم است. آب باید به منطقه‌ای هدایت شود که بتوان بعدها از آن استفاده کرد. برای مثال، جمع‌آوری آب باران در بسیاری از کشورها هنگام ساخت خانه‌ها اجباری است؛ به این صورت که هنگام بارندگی، آب از طریق ناودان یا مسیرهای دیگر به مخازنی در حیاط منتقل می‌شود و سپس برای آبیاری فضای سبز یا کاربردهای دیگر مورد استفاده قرار می‌گیرد. نمی‌توان کتمان کرد که در مدیریت منابع آب سطحی ضعف‌هایی وجود دارد و همین موضوع کشور را با مشکلاتی مواجه می‌کند. اما به هر حال نمی‌توان از نظر اقلیمی ایران را با کشوری مانند مالزی مقایسه کرد.»