سعید سمنانیان، استاد دانشگاه تربیت مدرس مدعی است که طی ۱۰ سال اخیر حدود ۱۲ هزار عضو هیأت علمی ایران کشور را ترک کرده‌اند و از این تعداد، ۶۰ درصد مربوط به چهار سال اخیر بوده است. او همچنین تاکید می‌کند که بسیاری از این افراد از استادان با کیفیت بالا بوده‌اند. این ادعا بسیار نگران‌کننده به نظر می‌رسد و نشان‌دهنده تهدیدی جدی برای آینده آموزش عالی کشور است؛ اما آیا آمار واقعی همین‌قدر بحرانی است؟
دانشگاه‌ها چه تعداد استاد دارند؟
در سال تحصیلی ۱۴۰۲–۱۴۰۱، تعداد کل آموزشگران دانشگاهی در ایران به ۱۷۳ هزار و ۶۳۰ نفر رسید که حدود ۴۶ درصد تمام‌وقت و ۵۴ درصد پاره‌وقت فعالیت می‌کردند. از این میان، ۸۹ هزار نفر عضو هیأت علمی بودند که بیشترین سهم در رتبه استادیاری قرار داشتند (۶۴.۶درصد)، پس از آن دانشیار، مربی و استاد قرار داشتند و تنها تعداد اندکی در مرتبه مربی آموزشیار بودند. از نظر جنسیت، حدود ۶۵ درصد مرد و ۳۵ درصد زن در مؤسسات آموزش عالی کشور مشغول تدریس بودند.
توزیع آموزشگران در دانشگاه‌ها و مؤسسات مختلف نشان می‌دهد که وزارت علوم، تحقیقات و فناوری با ۴۰ هزار و ۶۹۵ آموزشگر بیشترین سهم را دارد و دانشگاه فرهنگیان کمترین تعداد آموزشگر را دارد (۸۵۰ نفر). در بخش غیر دولتی نیز حدود ۴۸ هزار آموزشگر فعالیت می‌کنند که بیشترین سهم مربوط به دانشگاه آزاد و مؤسسات غیرانتفاعی است. به طور کلی، حدود یک‌چهارم آموزشگران در وزارت علوم و تحقیقات و بخش‌های دیگر بین دانشگاه آزاد، دانشگاه‌های وزارت بهداشت، فنی و حرفه‌ای و مؤسسات غیرانتفاعی توزیع شده‌اند که تصویر واضحی از گستردگی و ترکیب هیأت علمی کشور ارائه می‌دهد.
گزارش‌هایی از مهاجرت استادان؛ آمارها در ۱۰ سال اخیر چه می‌گویند؟
بر اساس گزارش مؤسسه تحقیقات جمعیت کشور، از سال تحصیلی ۱۳۹۶ تا ۱۴۰۰ حدود ۲۷۰۰ نفر از اعضای هیأت علمی کاهش یافته‌اند که این کاهش تنها ناشی از مهاجرت نیست و عواملی مانند بازنشستگی، فوت، استعفا و انفصال از خدمت نیز در آن نقش داشته‌اند. استادانی که قصد مهاجرت دارند، اغلب از طریق استعفا یا بازخرید از وزارت علوم اقدام می‌کنند. وزیر علوم در آذر ۱۴۰۳ اعلام کرد که طی چند سال اخیر حدود ۲۵ درصد از اساتید مهاجرت کرده‌اند.
نمونه‌های دانشگاه‌های برتر این روند را به وضوح نشان می‌دهند. مسعود تجریشی، استاد دانشگاه صنعتی شریف گزارش داده که در یک مقطع، ۷۴ نفر از شریف و ۷۲ نفر از دانشگاه تهران به خارج از کشور رفته‌اند و در دانشکده عمران شریف تنها در یک سال، ۸ نفر از اعضای هیأت علمی این دانشگاه مهاجرت کرده‌اند. همچنین محمد مقیمی، مدیر همکاری‌های علمی دانشگاه علم و صنعت هشدار داده که اگر نسل اساتید بازنشسته از دانشگاه برود، حدود ۶۰ درصد یک دانشکده خالی خواهد شد.
کارن ابری‌نیا دبیر کانون صنفی استادان دانشگاهی ایران درباره مهاجرت استادان از کشور گفته است: به‌طورکلی از سال ۱۳۹۷ – ۱۳۹۸ تا ۱۴۰۲ – ۱۴۰۳ از میان ۶ هزار استاد در رشته‌های فنی مهندسی در دانشگاه‌های برتر یک هزار و ۵۰۰ نفر به‌عبارتی ۲۵ درصد آنها مهاجرت کردند. در دانشکده مهندسی مکانیک دانشگاه تهران حدود ۱۰ نفر از اساتید یا خودشان را بازنشسته کردند و مهاجرت کردند یا این‌که در فرصت مطالعاتی بودند و برنگشتند. من مهاجرت را به زخمی تشبیه می‌کنم که بر پیکر دانشگاه‌ها وارد شده و دارد عمیق‌تر هم می‌شود.
سمنانیان این آمار را بر اساس پژوهش انجام شده از سوی موسسه استنادی و پایش علم و فناوری جهان اسلام (ISC) ارائه کرده است. در این پژوهش، مقالات اساتید ایرانی و جایگاهی که اساتید از آنجا مقاله خود را ثبت کرده اند، بررسی شده است. به عنوان نمونه وقتی استادی در سال ۱۳۹۹ به عنوان عضو هیئت علمی یکی از دانشگاه‌های ایران، مقاله خود را ثبت کرده و در سال ۱۴۰۳ از یک مرکز دانشگاهی یا پژوهشی در کانادا مقاله خود را منتشر کرده است، این به منزله جابجایی اساتید در نظر گرفته شده است. ظاهرا اکثر این 12هزار مهاجرت در سه سال اخیر انجام شده و برخی نویسندگان برجسته که مقالات علمی‌شان در مجلات Q1 منتشر می‌شده، در میان مهاجرت‌کنندگان دیده می‌شوند.
علی گزنی، دانشیار موسسه استنادی و پایش علم و فناوری جهان اسلام (ISC) در پاسخ پژوهشگر ایرنا، ضمن تایید انجام این پژوهش از سوی این موسسه، روش پژوهش انجام شده در این زمینه را بر اساس یک مقاله در نشریه نیچر بیان کرد که movement اساتید را در دوره اول ریاست جمهوری ترامپ بررسی کردند.
این متخصص علم‌سنجی توضیح داد: هر پژوهشگر که در زمان تحصیل یا تدریس خود مقاله علمی می‌نویسد، وابستگی سازمانی خود را نیز ذکر می‌کند. در این پژوهش، مقالات با توجه به سال انتشارشان بررسی شده است و اگر مثلاً در سال ۲۰۱۲ استادی با وابستگی به یک دانشگاه یا موسسه تحقیقاتی در ایران مقاله را نگاشته و در سال 2023 مقاله را با عنوان یک موسسه دانشگاهی پژوهشی خارج از کشور به ثبت رسانده، موضوع به عنوان جابجایی و مهاجرت آنها در نظر گرفته شده و احتیاطات علمی نیز در این زمینه رعایت شده است.
فرآیند جذب هیات علمی در چند سال گذشته چگونه بوده است؟
از نظر آمار، در سال ۱۴۰۰ جذب هیأت علمی با رشد مثبت همراه بود و نسبت استاد به دانشجو به حدود ۲۵ رسید. در ۱۴۰۱ ظرفیت جذب دو برابر شد و در ۱۴۰۲ فراخوان رسمی جذب شامل حدود ۱۶۰۰ عضو برای دانشگاه‌های دولتی و ۱۴۰۰ نفر برای مؤسسات غیرانتفاعی بود. در ۱۴۰۳ بیش از ۳۹ هزار نفر برای جذب ثبت‌نام کردند اما ظرفیت پذیرش فقط حدود ۲۰۰۰ نفر بود که فاصله زیادی بین متقاضی و ظرفیت واقعی ایجاد کرد. برای ۱۴۰۴ نیز اعلام شده فراخوان جذب دو بار برگزار خواهد شد.
نتیجه راستی‌آزمایی
بر اساس آمارها از سال تحصیلی ۱۳۹۶ تا ۱۴۰۰ حدود ۲۷۰۰ عضو هیأت علمی کاهش یافته‌اند که این کاهش ترکیبی از بازنشستگی، استعفا، فوت، انفصال و مهاجرت است و نه صرفاً خروج از کشور. وزیر علوم نیز در آذر ۱۴۰۳ اعلام کرد که طی چند سال اخیر حدود ۲۵ درصد از اساتید مهاجرت کرده‌اند، هرچند بازه دقیق زمانی این درصد مشخص نیست.
نمونه‌های دانشگاه‌های برتر مانند دانشگاه صنعتی شریف و دانشگاه تهران این روند را تأیید می‌کنند؛ در یک مقطع، ۷۴ نفر از شریف و ۷۲ نفر از تهران مهاجرت کرده‌اند و در دانشکده عمران شریف تنها در یک سال، ۸ نفر از اعضای هیأت علمی خارج شده‌اند. طبق گفته کارن ابری‌نیا، از میان ۶ هزار استاد رشته‌های فنی مهندسی در دانشگاه‌های برتر بین سال‌های ۱۳۹۷–۱۳۹۸ تا ۱۴۰۲–۱۴۰۳ حدود ۱,۵۰۰ نفر (۲۵ درصد) مهاجرت کرده‌اند.
با توجه به این داده‌ها، ادعای سمنانیان مبنی بر مهاجرت حدود ۱۲ هزار استاد طی ۱۰ سال تا حدی منطقی است، به ویژه اگر خروج‌های خودخواسته و بازخرید نیز در نظر گرفته شود. با این حال جایگزینی ناکافی اعضای هیأت علمی جوان همچنان یک چالش جدی برای آموزش عالی و ظرفیت پژوهشی دانشگاه‌ها محسوب می‌شود.