مهریه، یکی از کهن‌ترین نهادهای حقوقی جهان، در ایران امروز به نماد تنش میان عشق، قانون و اقتصاد تبدیل شده است. یعتنی چیزی که برای ایجاد مِهر بنا نهاده شده، حالا ابزار مهمی علیه عشق و مهر در خانواده هاست.
مهریه در قوانین ایران، از عندالمطالبه و عندالاستطاعه هم پیشتر و فراتر است، و مِلک زن تلقی می‌شود. این معنای وسیع تر دارد و بر اساس آن، از لحظه عقد، زن برای مِلک و دارایی خود می‌تواند هر تصمیمی بگیرد، بدون آن که بحث به مرحله عندالمطالبه یا عندالاستطاعه بودن برسد؛ حتی اگر زنی بدکاره و شهره باشد.
آنچه در آغاز روایت شد، بخشی از محتوای صحبت‌های دکتر آیدین اَشترانی، استاد حقوق کیفری و جرم‌شناسی دانشگاه مون‌پلیه فرانسه، در گفت‌گو با خبرنگار سرویس اجتماعی تابناک، درباره مهریه در قوانین ایران است.
این، گزیده روایت تاریخی و حقوقی، نویسنده کتاب‌های متعدد از جمله «مختصر حقوق خانواده‌های تطبیقی» و مسلط به چندین زبان دنیا همچون فرانسه، انگلیسی، یونانی و ترکی استانبولی، است که تاکید دارد با مطالعه از منابع اصلی، ابعاد تازه‌تری از مهریه ارایه می‌کند. فیلم کامل گفت‌و‌گو در دو بخش در همین صفحه تقدیم شما شده است.
این، گزیده روایت تاریخی و حقوقی، نویسنده کتاب‌های متعدد از جمله «مختصر حقوق خانواده‌های تطبیقی» و مسلط به چندین زبان دنیا همچون فرانسه، انگلیسی، یونانی و ترکی استانبولی، است که تاکید دارد با مطالعه از منابع اصلی، ابعاد تازه‌تری از مهریه ارایه می‌کند. فیلم کامل گفت‌و‌گو در دو بخش در همین صفحه تقدیم شما شده است.
اظهارات آیدین اَشترانی، استاد حقوق:
تاریخچه مهریه در حقوق باستان و اروپا (از پیش از ادیان تا قرن سیزدهم میلادی)مهریه نهادی بسیار کهن است که پیشینه آن به پیش از ظهور ادیان توحیدی بازمی‌گردد. در حقوق باستان، «مهر» یا «مهر موجّل» (مهریه با مهلت و بدون مهلت)، «مهرالمثل» یا «مهرالمسمی»، یک اصطلاح حقوق باستان است که بر قسمتی از مال شوهر اطلاق می‌شد و شوهر آن را برای زن ذخیره می‌کرد تا زن پس از مرگ شوهر بتواند به زندگی ادامه دهد. وارث مهر نامیده می‌شد و مهر یک عنصر اساسی زناشویی در حقوق باستان بوده است. تعریف مهر در انسان‌شناسی خویشاوندی: اموالی که در هنگام عقد نکاح از سوی شوهر به زن اعطا می‌گردد. در حقوق باستان اروپا، مهر اساساً «حق انتفاع تخصیص‌یافته عرفی به بیوه‌گان» از اموال متوفی بود. ریشه آن به اقوام ژرمن بازمی‌گردد.
فیلیپ آگوست در سال ۱۲۱۴ میلادی با فرمان خود قانونی وضع کرد که بیوه‌گان نصف دارایی شوهر را ببرند. هنری دوم پادشاه انگلستان نیز چیزی مشابه داشت با تفاوت یک‌سوم اموال. ماهیت آن «عطیه» (هدیه بار معنوی) بود نه بخشش مجانی. تعهدی بود که زوج در زمان عقد برای تأمین امرار معاش زن به ذمه می‌گرفت؛ حتی اگر شوهر پیش از زن فوت می‌کرد، زن حق انتفاع داشت. شرط اصلی وقوع عقد نکاح بود و در همه شهرستان‌های اروپا اجرا می‌شد مگر استثنائاتی مانند سنتوم در فرانسه که فقط برای اشراف‌زاده‌ها بود. سهم مهر از یک‌سوم تا نصف اموال شوهر متفاوت بود و به اموال منقول و غیرمنقول بستگی داشت. در مواردی مانند پاریس، اموال بالفعل موجود در هنگام عقد یا ارث‌بری‌شده در دوران زوجیت موضوع مهر بود.
عصر حمورابی
مهریه در عصر حمورابی و نکاح شغار (شقاق)در عصر حمورابی یکی از شرایط نکاح این بود که خواستگار مالی از قبیل مهر متداول در مشرق زمین به نام «حق عروس» به صورت وجه نقد به دختر تقدیم می‌کرد و دختر نیز به طور متقابل از خانه پدرش مالی به نام جهیز یا لَدوت می‌آورد که همان جهیزیه امروز ماست. اهالی بابل میان قوانین و عادات خاور و باختر جمع کرده بودند. نکاح دیگری به نام «نکاح شغار» یا «شقاق» (با غین معجمه) به معنی دور شدن و دوری گزیدن وجود داشت. در لسان‌العرب ابن منظور آمده که وجه تسمیه آن تشبیه به پیشاب سگ است. در این نکاح مهر به صورت نقدینه شرط نبود؛ مرد خواهر، مادر یا خاله خود را در عوض دریافت زنی از طرف مقابل می‌داد چون توان پرداخت وجه نقد نداشت. این نوع نکاح در یونانیان باستان و برخی قبایل عرب پیش از اسلام رایج بود. در قرآن صراحتاً نهی نشده، اما در روایات معتبر شیعه (از پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله و امام صادق علیه‌السلام در معانی الأخبار شیخ صدوق) حرام اعلام شده و چون قول اهل بیت در حکم قرآن و سنت است، حرمت آن قطعی است.
جایگاه ویژه مهریه در ایران
در حقوق کنونی کشورهای اروپایی و آمریکایی معادل مستقیم مهریه وجود ندارد. نزدیک‌ترین مفهوم «تقسیم اموال مشترک» یا حقوق مالی پس از طلاق/فوت است، اما مشروط به مدت زندگی مشترک، وجود فرزندان یا توافق پیش از ازدواج است و فقط اموال تحصیل‌شده در طول زندگی مشترک را شامل می‌شود. هیچ اولویت مطلقی مانند «دین ممتاز» وجود ندارد.
ملک مطلق زن
در حقوق ایران مهریه «ملک مطلق زن» است، نه صرفاً حق (قانون مدنی صراحتاً ملک می‌داند؛ بالاتر از حق است؛ می‌توان حق را صلح کرد اما ملک را نه).- از لحظه عقد (حتی ۳۰ ثانیه پس از امضا) قابل مطالبه است؛ نیازی به عروسی یا هم‌زیستی نیست.- در قوانین ورشکستگی هم، مهریه «دین ممتاز» است؛ یعنی پیش از همه طلبکاران پرداخت می‌شود.- حتی در صورت بدکاری شدید زن (مگر اثبات زنا با حکم قاضی و صدور حد)، فقهای شیعه اجماع دارند که مهریه ساقط نمی‌شود.- امروزه «شرط تنصیف دارایی» (تقسیم تا ۵۰ درصد اموال تحصیل‌شده در ایام زندگی مشترک) به‌عنوان شرط ضمن عقد رایج شده، اما قانون الزامی نیست. در فرانسه زن و مرد هر دو کار می‌کنند و زن می‌تواند حتی بدون کار کردن (به دلیل خانه‌داری یا تربیت فرزند) تا ۵۰ درصد اموال را بگیرد؛ این راهکار بهتری است و می‌تواند جایگزین یا مکمل مهریه باشد.
آیا می‌توان مهریه را حذف کرد؟
از نظر تاریخی، هیچ فقیهی اعم از شیعه و سنی هرگز سخن از حذف مهریه به میان نیاورده است. حتی در فرانسه (الگوی قانون‌گذاری مدنی ما) از دیرباز تا امروز شکل‌هایی از تأمین مالی زن وجود داشته است. برخلاف حجاب که انکارش ممکن است ارتداد باشد، مهریه ضروری دین نیست، اما هیچ فقیهی هم نگفته «نباید باشد». فقهای معاصر مانند امام خمینی (ره) و مقام معظم رهبری نیز بر حفظ آن تأکید کرده‌اند.
مهریه، عامل بی‌مهری
مهریه امروزه نه عامل حفظ زندگی، بلکه عامل اختلاف و دعوا شده است. متأسفانه در تجربه عملی، مهریه هیچ‌گاه عامل حفظ زندگی نبوده است؛ بلکه تا نامش می‌آید دعوا و درگیری آغاز می‌شود و زندگی را نابود می‌کند. تا به حال هیچ مورد مثبتی از مهریه برای بقای زندگی ندیده‌ام؛ همیشه باعث تشدید اختلاف شده است. لذا اگر تاکیدی بر جایگزینی آن وجود دارد از این لحاظ است.
بطلان مهریه‌های غیرمعقول از نظر فقهی
شیخ انصاری (استاد الفقهاء) در کتاب المکاسب می‌فرماید: در معاملات، «قدرت بر تسلیم» شرط صحت است. هم عامه (سنی) و هم خاصه (شیعه) بر این اجماع دارند. بنابراین مهریه‌ای که مرد توان پرداخت فعلی یا آینده آن را ندارد (مانند فروش ماهی در دریا، شکار کبوتر در هوا یا شمارش ستاره‌ها) اساساً باطل است.
پیشنهادهای عملی و راهکارهای جایگزین
به جای تورم قوانین کیفری و مجازات، باید رویکرد چندرشته‌ای اتخاذ کنیم:- ایجاد صندوق حمایت از مهریه، وام مهریه، بورس یا سهام مهریه- دخالت جدی روان‌شناسی، روان‌پزشکی، جامعه‌شناسی و اقتصاد در ازدواج- مشاوره پیش از ازدواج واقعی و اجباری- مطالعه ریشه‌ای علل اختلاف پیش از رسیدن به مرحله مهریه- اصلاح اقتصاد خانواده تا زندگی از ابتدا پایدار باشد و اصلاً نیازی به مطالبه مهریه پیش نیاید- استفاده از شرط تنصیف دارایی به سبک فرانسه (تا ۵۰ درصد اموال حتی برای زن خانه‌دار). البته در فرانسه زنان هم مثل مردان کار بیرون دارند و برای این بخش خانه‌داری زنان در ایران تدابیری و تعاریفی انجام گیرد.
نتیجه‌گیری نهایی
مهریه در شکل سنتی و فقهی خود یکی از مترقی‌ترین ابزارهای حمایت مالی از زنان در تاریخ حقوق بشری است. تبدیل شدن آن به ابزار فشار ناشی از سوءاستفاده و ضعف نظام‌های پشتیبان است، نه ضعف ذاتی نهاد. با نهادسازی مدرن و چندرشته‌ای می‌توان این سپر حفاظتی را حفظ کرد و از تبدیل شدنش به سلاح جلوگیری کرد. اما با شرایط پیش آمده و واقعیات موجود، نیاز به تغییر و تجدیدنظر احساس می‌شود.
∎