چهل و سومین کنفرانس عمومی یونسکو در سمرقند، برای جمهوری اسلامی ایران تنها یک رویداد تشریفاتی نبود؛ بلکه صحنه‌ای بود که در آن تهران توانست نقشی تازه، فعال و چندلایه در حوزه علم، فرهنگ، آموزش و علم و فناوری برای خود تعریف کند. شهری که تاریخ هزارساله دارد، تبدیل شد به میزبان روایتی نو از حضور ایران؛ روایتی که از معماری کاشان تا ثبت نام دانشمندان ایرانی و ایران فرهنگی تمدنی و از دیپلماسی فرهنگی تا پیگیری ابتکارات جهانی و تقویت دفتر یونسکو در تهران امتداد می‌یابد.
در رویدادی کم‌سابقه در این کنفرانس «منشور کوروش کبیر» به‌عنوان یکی از نخستین اسناد حقوق بشر جهان با حمایت گسترده کشورها به رسمیت شناخته شد؛ قطعنامه‌ای که این سند تاریخی را جلوه‌ای اولیه از عدالت، مدارا و احترام به تنوع فرهنگی معرفی میکند و یونسکو را موظف می‌سازد اصول آن را در برنامه‌های آموزشی و حقوق بشری خود تقویت کند. این موفقیت که به ابتکار مشترک ایران، تاجیکستان و عراق و با نقش‌آفرینی فعال نمایندگی ایران در یونسکو و کمیسیون ملی یونسکو حاصل شد، جایگاه تمدن ایرانی را در پاسداشت ارزش‌های انسانی برجسته می‌سازد و مسیر تازه‌ای برای ارتقای گفت‌وگوی بین‌فرهنگی و تحقق اهداف توسعه پایدار در سطح جهانی می‌گشاید.
در این اجلاس، دیپلماسی علمی ایران چهره‌ای صریح و مطالبه‌گر نیز به خود گرفت. وزیر علوم ایران در سخنرانی‌های خود به موضوعاتی پرداخت که کمتر در مجامع علمی مطرح می‌شوند؛ از ترور دانشمندان تا ضرورت تدوین سازوکارهای بین‌المللی برای امنیت علمی. این رویکرد، ایران را از جایگاه یک کشور معترض به جایگاه یک پیشنهاد دهنده فعال برای شکل‌دهی به قواعد جدید ارتقا می‌دهد؛ تغییری که اهمیت راهبردی آن در سال‌های آینده بروز خواهد نمود. ثبت کاشان به عنوان «شهر خلاق در حوزه معماری» یکی از رویدادهای برجسته این نشست بود. کاشان به عنوان ششمین شهر ایران به شبکه شهرهای خلاق جهان پیوست و این اقدام، نه تنها ارزش‌های معماری ایرانی–اسلامی این شهر را به نمایش گذاشت، بلکه گامی مؤثر در توسعه دیپلماسی فرهنگی و ارائه ظرفیت‌های معماری ایران در عرصه جهانی محسوب می‌شود. ثبت کاشان به عنوان «شهر خلاق معماری» در ظاهر یک دستاورد فرهنگی است، اما در واقعیتی عمیق‌تر، نشان دهنده ورود معماری ایرانی به زبان جهانی خلاقیت محسوب می‌شود. برای نخستین‌بار معماری به‌عنوان رشته‌ای مستقل در شبکه شهرهای خلاق یونسکو پذیرفته شد و ایران توانست از همین فرصت، پرچم خود را در این عرصه برافرازد. کاشان، شهری که میراث آن از گذشته می‌آید، اکنون به ابزاری برای دیپلماسی شهری و توسعه فرهنگی تبدیل شده است.
در این کنفرانس همچنین دو چهره برجسته ایرانی، «بایزید بسطامی» و «علامه طباطبایی»، در فهرست بزرگداشت‌های جهانی دوره ۲۰۲۶–۲۰۲۷ ثبت شدند؛ اقدامی که بار دیگر غنای فکری و فرهنگی ایران را در سطح بین‌المللی برجسته ساخت. به موجب این مصوبه، هزار و یک صد و پنجاهمین سالگرد وفات بایزید بسطامی با حمایت ارمنستان، تاجیکستان و ترکیه، و صدمین سالگرد زندگی علمی علامه طباطبایی با همکاری جمهوری آذربایجان، عراق و پاکستان، در برنامه جهانی یونسکو گرامی داشته خواهد شد. ایران همچنین در ثبت بزرگداشت سه شخصیت دیگر از ایران تمدنی و جهان اسلام «رابعه بلخی، آیت‌الله محمدباقر صدر و باکی شاعر ترک» نقشی فعال ایفا کرد، حضوری که از گسترش نفوذ فرهنگی و معنوی ایران در سیاست‌های بین‌المللی یونسکو حکایت دارد.
در این اجلاس، دیپلماسی علمی ایران چهره‌ای صریح و مطالبه‌گر نیز به خود گرفت. وزیر علوم ایران در سخنرانی‌های خود به موضوعاتی پرداخت که کمتر در مجامع علمی مطرح می‌شوند؛ از ترور دانشمندان تا ضرورت تدوین سازوکارهای بین‌المللی برای امنیت علمی. این رویکرد، ایران را از جایگاه یک کشور معترض به جایگاه یک پیشنهاد دهنده فعال برای شکل‌دهی به قواعد جدید ارتقا می‌دهد؛ تغییری که اهمیت راهبردی آن در سال‌های آینده بروز خواهد نمود. در این اجلاس، کشورمان به عضویت در ۴ کمیته یونسکو شامل کمیته حقوقی، کمیته بین الدولی اخلاق زیستی، کمیته بین الدولی مدیریت دگرگونی های اجتماعی و کمیته استرداد اموال فرهنگی تصرف شده به صورت غیر قانونی نیز انتخاب شد، و حضور فعالی در همه نشست ها و گفتگو ها داشت و از قطعنامه مقابله با قاچاق اموال فرهنگی و دهه بین‌المللی فرهنگ برای توسعه پایدار نیز حمایت نمود،
در مجموع، حضور ایران در سمرقند نشان داد که دیپلماسی علمی فرهنگی و آموزشی کشور با جدیت مسیر معرفی و تببین فرهنگ ایرانی اسلامی را با رویکردی مبتنی بر شبکه‌سازی، ابتکار و مطالبه‌گری دنبال میکند. حل مشکلات ساختاری، ثبت دستاوردهای فرهنگی، طرح مباحث نو در حوزه امنیت علمی و توسعه همکاری‌های دوجانبه، پیام روشنی دارد: «ایران آماده است نقش فعال‌تری در معماری نظم علمی آموزشی، و فرهنگی جهان ایفا کند. شرط تداوم این مسیر، پیگیری مستمر توافق‌ها و تبدیل دستاوردهای اجلاس به برنامه‌های عملی در آینده است.»
مجموعه دستاوردهای ذکر شده نشان می‌دهد حضور فعال ایران در کنفرانس ۴۳ یونسکو، علاوه بر تقویت دیپلماسی علمی آموزشی و فرهنگی، زمینه مناسبی برای معرفی ظرفیت‌های ملی و پیگیری مطالبات راهبردی کشور در عرصه بین‌المللی فراهم میکند، این اجلاس فرصت‌های تازه‌ای برای تکمیل توافق‌ها، پیشبرد ابتکارات ایران و تثبیت نقش علمی آموزشی و فرهنگی کشور در سطح جهانی ایجاد می نماید.