به گزارش ایرنا، تحولات پرشتاب فناوری در سال‌های اخیر، کتاب و کتابخانه را در برابر یکی از جدی‌ترین چالش‌های تاریخ خود قرار داده است؛ چالشی که نام آن «هوش مصنوعی» است. اگر تا دیروز کتابخانه‌ها صرفاً محل نگهداری منابع چاپی بودند، امروز با ورود الگوریتم‌ها و سامانه‌های هوشمند، به مراکز دیجیتال و آموزشی تبدیل شده‌اند.
این تغییر نه تنها شیوه دسترسی به اطلاعات را دگرگون کرده، بلکه پرسش‌های تازه‌ای درباره جایگاه کتاب کاغذی، حقوق نویسندگان و ناشران، و نقش کتابداران در عصر دیجیتال مطرح کرده است.
ایرنا زنجان در میزگردی با حضور حسین عظیمی، عضو هیات علمی دانشگاه زنجان و رییس کتابخانه مرکزی این دانشگاه، حسین محمدی، کارشناس ارشد علم اطلاعات و دانش‌شناسی اداره کل کتابخانه های عمومی زنجان و مهین خاتمی، معاون امور فرهنگی و رسانه ای اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی زنجان به بررسی فرصت‌ها و چالش‌های حوزه کتاب و کتابخوانی در عصر فضای مجازی و هوش مصنوعی؛ پرداخت.
حاضران در این میزگرد اهمیت فرصت‌هایی چون دسترسی دموکراتیک به هزاران عنوان کتاب، خدمات شخصی‌سازی‌شده برای دانشجویان و پژوهشگران و کاهش هزینه‌های نشر را بیان کردند و در مقابل، هشدار دادند که ضعف زیرساخت‌های اینترنتی، تحریم‌های بین‌المللی، نقض مالکیت معنوی و خطر کاهش نقش کتابداران و نویسندگان انسانی می‌تواند آینده مطالعه را با بحران روبه‌رو کند.
فرصت‌های هوش مصنوعی در حوزه کتاب نیازمند مدیریت درست و رفع چالش‌هاست
رییس کتابخانه مرکزی دانشگاه زنجان با تأکید بر اینکه موضوع کتاب و کتابخانه هرگز به دلیل گسترش فضای مجازی به حاشیه رانده نخواهد شد، گفت: ممکن است شیوه‌های اجرا تغییر کند، اما اصل کتابخوانی همچنان جایگاه خود را حفظ خواهد کرد.
حسین عظیمی با اشاره به نقش هوش مصنوعی در خدمات کتابخانه‌ای افزود: امروز جستجوهای هوشمند و شخصی‌سازی منابع برای دانشجویان و پژوهشگران با کمک هوش مصنوعی بسیار آسان‌تر شده است. همچنین دستیارهای هوشمند برای پاسخگویی به مراجعان و تحلیل داده‌های استفاده از کتابخانه‌ها می‌توانند بسیار کمک‌کننده باشند.
عظیمی فرصت‌های دیگر هوش مصنوعی در حوزه کتابخوانی را ارائه خلاصه‌های خودکار از کتاب‌ها و مقالات، ترجمه‌های نزدیک به واقع، تولید کتاب‌های آموزشی و کمک‌درسی، و ایجاد پلتفرم‌های هوشمند برای باشگاه‌های کتابخوانی دانست و افزود: در سطح جهانی نیز الگوریتم‌ها قادرند کتاب‌های متناسب با سنین و علایق مختلف را پیشنهاد دهند و اولویت‌بندی و شاخص‌سازی کنند.
وی در بخش چالش‌ها به مسائل اخلاقی و حقوقی اشاره کرد و گفت: هنوز کمیته‌های اخلاقی مشخصی برای بررسی اعتبار منابع و مرجع های ارائه‌شده توسط هوش مصنوعی وجود ندارد و نیاز است نهادهای مرتبط مانند وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی یا وزارت ارتباطات در این زمینه ورود کنند.
عظیمی همچنین خطر جایگزینی نویسندگان انسانی با تولیدات ماشینی، سوگیری الگوریتم‌ها و ضعف در خلاصه‌سازی یا ترجمه‌های دقیق را از دیگر چالش‌های این حوزه برشمرد و خاطرنشان کرد: کتاب‌های هوشمند وارد بازار شده‌اند و در ویراستاری و بازبینی متون استفاده می‌شوند، اما هنوز کاستی‌های جدی دارند.
وی تأکید کرد: آینده نشر و کتابخوانی نیازمند سیاست‌گذاری دقیق و نگاه بین‌رشته‌ای است تا فرصت‌های هوش مصنوعی به درستی مدیریت و چالش‌های آن کنترل شود.
چالش صحت و اعتبار اطلاعات داده‌های هوش مصنوعی
عظیمی با طرح چالش‌های دسترسی به پایگاه‌های معتبر علمی زیر سایه تحریم‌ها، بر لزوم ارائه راهکارهای عملی برای استفاده ایمن و مؤثر از هوش مصنوعی در کتابخانه‌ها و نشر تأکید کرد و گفت: اصل مسئله کتاب و کتابخانه با وجود گسترش فضای مجازی به حاشیه نمی‌رود، اما شیوه‌های اجرا و پیوند با فناوری‌های نو نیازمند بازنگری هوشمندانه است.
وی به محدودیت‌های اتصال مستقیم به پایگاه‌های معتبر تحت تحریم‌ها، اشاره کرد و افزود: تأمین «خوراک اطلاعاتی معتبر» از منابع اصلی و پیش‌بینی «اعتبارات ویژه» در وزارتخانه‌ها و سازمان‌ها برای دسترسی قانونی و پایدار امری ضروری است.
عظیمی همچنین به بُعد تجاری خدمات هوش مصنوعی پرداخت و گفت: سرویس‌های رایگان، داده‌های کاربران را گردآوری کرده و به‌تدریج مدل‌های وابستگی ایجاد می‌کنند؛ بنابراین سیاست‌گذاری برای کاهش وابستگی، ارتقای کیفیت پاسخ‌ها و شفافیت کسب‌وکاری ضروری است.
وی با بیان اینکه دنیا به سوی هوش مصنوعی در حرکت است، تصریح کرد: بهره‌گیری از این فرصت‌ها تنها با راهبری دقیق، نظارت اخلاقی و زیرساخت‌های حقوقی ممکن خواهد شد.
عظیمی صحت منابع و اطلاعات را از چالش مهم هوش مصنوعی دانست و گفت: راهکار اصلی، اتصال مستقیم به پایگاه‌های معتبر، الزام نمایش لینک منبع و نهایتاً بازبینی انسانی است.
رییس کتابخانه مرکزی دانشگاه زنجان با اشاره به مشاوره‌های نادرست هوش مصنوعی به خوانندگان و پژوهشگران، عنوان کرد: این موضوع می‌تواند مسیر مطالعه و تحقیق را منحرف کند.
وی افزود: طراحی الگوریتم‌های هشدار برای محتوای حساس، تأیید انسانی توصیه‌ها و آموزش کاربران از جمله راهکارهای پیشنهادی است.
عظیمی با اشاره به تجربه‌های بین‌المللی در این زمینه گفت: مطالعاتی مانند پژوهش دانشگاه استنفورد در سال ۲۰۲۳ نشان داده‌اند که نزدیک به ۳۰ درصد پاسخ‌های تولیدشده توسط هوش مصنوعی دچار خطا یا اطلاعات ساختگی هستند، این امر ضرورت تشکیل کمیته‌های اخلاقی و نظارتی را دوچندان می‌کند.
وی همچنین به چالش‌های مربوط به حق مؤلف و مالکیت معنوی نیز اشاره کرد و گفت: تولید محتوای هوش مصنوعی وضع حقوقی مبهمی دارد و می‌تواند حقوق ناشران و نویسندگان را نقض کند.
عظیمی خطر کاهش نقش کتابداران و ویراستاران انسانی، ذخیره‌سازی داده‌های کاربران بدون رضایت، و سوگیری الگوریتم‌ها را از دیگر دغدغه‌ها برشمرد.
عظیمی در ادامه با ارائه آمارهایی از کتابخانه مرکزی دانشگاه ملی زنجان، به ظرفیت‌های موجود اشاره کرد و گفت: این دانشگاه با بیش از ۱۵۰ هزار کتاب فارسی و ۲۵ هزار کتاب غیر فارسی و فضایی نزدیک به یک و نیم هکتار، دومین دانشگاه بزرگ کشور است. اما بیشتر دانشجویان تمایل به مطالعه کتب درسی دارند و این موضوع ما را به سمت تجهیز کتابخانه‌ها به منابع دانشگاهی سوق می‌دهد.
وی با اشاره به اقدامات کتابخانه ملی در زمینه اهدای کتاب و برگزاری اجلاس سالانه رؤسای کتابخانه‌های مرکزی دانشگاه‌ها، بر اهمیت نقش کتابداران تأکید کرد و گفت: کتابداران نیروهای فهیم و مظلومی هستند که با مشکلات و آسیب‌های جدی در محیط کار مواجه هستند. باید خدمات کتابخانه‌ها را متنوع کنیم و سواد رسانه‌ای و آگاهی مردم از استفاده صحیح از هوش مصنوعی را ارتقا دهیم.
پیاده‌سازی هوش مصنوعی در کتابخانه‌ها نیازمند تقویت زیرساخت‌ها و آموزش کتابداران
کارشناس ارشد علم اطلاعات و دانش‌شناسی اداره کل کتابخانه های عمومی زنجان گفت: کتابخانه‌ها دیگر صرفاً محل نگهداری کتاب نیستند، بلکه با کمک فناوری‌های نوین به مراکز دیجیتال، آموزشی و تعامل اجتماعی تبدیل شده‌اند؛ چیزی که از آن به عنوان کتابخانه‌های نسل چهار یاد می‌شود.
حسین محمدی افزود: هوش مصنوعی در سال‌های اخیر به ترندی مهم در حوزه کتاب و اطلاع‌رسانی تبدیل شده و اکنون بخشی از زندگی روزمره ماست، این فناوری توانسته خدماتی همچون شخصی‌سازی دسترسی به اطلاعات، جستجوهای سریع و هوشمند و ارائه خدمات مرجع را متحول کند و عملاً به دستیار کتابداران بدل شود.
محمدی با اشاره به مزایای فضای مجازی و فروش آنلاین کتاب‌ها گفت: کتاب‌ها امروز بدون محدودیت زمانی و مکانی در دسترس عموم قرار دارند و ناشران و کتابفروشان نیز از طریق اپلیکیشن‌ها توانسته‌اند فرآیند توزیع و فروش را تسهیل کنند.
وی در بخش چالش‌ها تأکید کرد: در کشور ما اقدامات عملیاتی برای پیاده‌سازی سیستم‌های هوش مصنوعی در کتابخانه‌های عمومی هنوز به طور جدی آغاز نشده و بیشتر در حد مقالات و همایش‌ها باقی مانده است. محدودیت‌های زیرساختی، مشکلات اینترنت، شکاف دیجیتالی و کمبود اعتبارات مالی از مهم‌ترین موانع هستند.
محمدی خاطرنشان کرد: هوش مصنوعی می‌تواند در مجموعه‌سازی، فهرست‌نویسی، چکیده‌نویسی و خدمات عمومی کتابخانه‌ها بیشترین تأثیر را داشته باشد، اما برای بهره‌گیری کامل از این ظرفیت‌ها، نیازمند بستر مناسب و سرمایه‌گذاری مستمر هستیم تا کتابخانه‌های کشور بتوانند همگام با تحولات جهانی حرکت کنند.
محمدی با اشاره به چالش‌های عملیاتی در پیاده‌سازی کتابخانه‌های هوشمند گفت: برای اجرای این طرح‌ها ابتدا باید کتابداران آموزش‌های مستمر و مداوم ببینند، بسیاری از همکاران به دلیل ناآشنایی با فناوری مقاومت نشان می‌دهند و ما نیروی کار ماهر و مجرب کافی در این حوزه نداریم.
وی افزود: آموزش کاربران نیز اهمیت دارد و باید برنامه‌هایی برای ارتقای سواد اطلاعاتی و توانایی جستجوی منابع در کتابخانه‌ها طراحی شود.
محمدی کلان‌داده‌ها را یکی از چالش‌های بزرگ عصر هوش مصنوعی دانست و تأکید کرد: راه‌اندازی کتابخانه‌های هوشمند نیازمند سرمایه‌گذاری، خرید و نگهداری فناوری و همچنین سیاست‌گذاری در سطح حاکمیت برای تضمین امنیت کاربران است.
محمدی افزود: تقویت زیرساخت‌ها، تدوین سیاست‌های حریم خصوصی، ایجاد چارچوب‌های اخلاقی و همکاری با دانشگاه‌ها و مراکز علمیاز جمله راهکارهای عمده در این زمینه است.
وی در ادامه به امکانات جدید هوش مصنوعی در کتابخانه‌ها اشاره کرد و گفت: این فناوری تجربه خواندن را بهبود بخشیده است؛ از جمله امکان گفت‌وگو با کتاب، خلاصه‌سازی سریع محتوا، دسترسی آسان و کاهش هزینه‌ها، این قابلیت‌ها صنعت نشر و کتابخانه‌ها را توسعه داده‌اند، اما نیازمند دانش بالاتر مدیران و کتابداران برای ارزیابی منابع و مدیریت صحیح هستند.
محمدی همچنین به مسئله مالکیت معنوی پرداخت و با ذکر تجربه شخصی از کپی‌برداری غیرقانونی مقالات، هشدار داد: بسیاری از کتاب‌ها و منابع بدون مجوز قانونی منتشر می‌شوند و این موضوع باید با برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری جدی کنترل شود.»
وی خاطرنشان کرد: آینده خدمات کتابخانه‌ها وابسته به شناخت دقیق چالش‌ها و حرکت راهبردی و عملگرایانه است؛ با آموزش کارکنان، تقویت زیرساخت‌ها و تدوین سیاست‌های اخلاقی می‌توان هوش مصنوعی را به‌طور ایمن و مؤثر در کتابخانه‌های کشور عملیاتی کرد.
فناوری‌های نوین دشمن کتاب نیستند
معاون امور فرهنگی و رسانه ای اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی زنجان گفت: توسعه رسانه‌های دیداری و شنیداری و گسترش فضای مجازی تا حدی بر جایگاه کتاب تأثیر گذاشته، اما کتاب همچنان مهم‌ترین رسانه برای تعمیق عقلانیت و بروز رفتارهای عقلانی است.
مهین خاتمی با بیان اینکه انقلاب دیجیتال و ظهور هوش مصنوعی ماهیت سنتی کتابخوانی را تغییر داده است، افزود: این تحول با وجود چالش‌های زیرساختی، فرصت‌های بی‌سابقه‌ای هم ایجاد کرده است.
وی فرصت‌های فضای دیجیتال و هوش مصنوعی را دسترسی دموکراتیک به هزاران عنوان کتاب فارسی و خارجی، فعالیت فروشگاه‌های آنلاین، تشکیل گروه‌های نقد و بررسی در شبکه‌های اجتماعی، خلاصه‌سازی سریع کتاب‌ها، پیشنهاد آثار مرتبط بر اساس علایق خوانندگان و توانمندسازی نویسندگان و ناشران دانست.
خاتمی در بخش چالش‌ها به سرعت پایین اینترنت در بسیاری از مناطق کشور، محدودیت‌های ناشی از تحریم‌ها، کاهش تمرکز و عمق مطالعه در فضای مجازی، مغایرت برخی داده‌های هوش مصنوعی با فرهنگ ایرانی ـ اسلامی و مشکلات حقوقی ناشی از نقض کپی‌رایت اشاره کرد و گفت: دانلود غیرقانونی کتاب‌ها بدون اجازه نویسندگان و ناشران آسیب جدی به صنعت نشر وارد می‌کند و نیازمند بازنگری در قوانین است.
وی تأکید کرد: نقش کلیدی خوانندگان، ناشران، کتابفروشان و سیاست‌گذاران فرهنگی در مدیریت این تحولات انکارناپذیر است و باید با برنامه‌ریزی دقیق از فرصت‌های فضای دیجیتال برای ترویج کتابخوانی بهره‌برد.
خاتمی با اشاره به ضرورت همزیستی روش‌های سنتی و دیجیتال در مطالعه گفت: خوانندگان باید ترکیبی از کتاب‌های فیزیکی و نسخه‌های دیجیتال را برای بهره‌گیری از لذت خوانش سنتی و دسترسی سریع در شرایط مختلف به کار گیرند.
وی تقویت سواد رسانه‌ای برای تشخیص منابع معتبر، حمایت از ناشران و نویسندگان از طریق خرید قانونی کتاب‌های الکترونیک و پرهیز از اشتراک‌گذاری غیرقانونی را از مهم‌ترین وظایف خوانندگان دانست.
خاتمی نقش ناشران و کتابفروشان را در ارائه خدمات ترکیبی مهم دانست و افزود: فروش کتاب‌های فیزیکی همراه با دسترسی به نسخه‌های صوتی و فعالیت پررنگ‌تر در فضای مجازی می‌تواند جامعه‌های آنلاین حول محور آثار انتشاراتی ایجاد کند.
وی با اشاره به چالش‌های اقتصادی، فرهنگی و محتوایی گفت: بومی‌سازی هوش مصنوعی در کشور باید جدی گرفته شود تا آثار تولیدشده با فرهنگ ایرانی و اسلامی همخوانی داشته باشند، همچنین باید مشخص شود که محتوای تولیدشده توسط هوش مصنوعی تا چه حد می‌تواند به‌عنوان یک اثر معتبر شناخته شود.
خاتمی خاطرنشان کرد: فناوری‌های نوین، دشمن کتاب نیستند، بلکه ابزار قدرتمندی هستند که آینده کتابخوانی در ایران را در همزیستی هوشمندانه میان لذت کتاب کاغذی و امکانات دیجیتال رقم خواهند زد و سرمایه‌گذاری در آموزش، ارتقای سواد دیجیتال و سیاست‌گذاری‌های هوشمندانه می‌تواند مسیر برون‌رفت از چالش‌های هوش مصنوعی در حوزه کتاب و نشر را هموار کند.