بنا بر گفته کارشناسان، گونه‌های گیاهی کاشته شده در فضای شهری باید از لحاظ اکولوژیک با شرایط اقلیمی، دمایی و خاک منطقه سازگاری داشته باشند و یکی از مهم‌ترین ملاحظات برای کاشت گونه‌های گیاهی در مناطق شهری انتخاب گونه‌هایی است که سبب ابتلای انسان‌ها به آلرژی نشود این در حالی است که برخی از گونه‌هایی که در حال حاضر در شهرهای ایران کاشته شده‌اند، دانه‌های گرده‌ای دارند که آلرژی‌زا هستند.
از جمله این گونه‌ها به «مخروطیانی» مانند سرو و کاج می‌توان اشاره کرد که نه تنها در پایتخت بلکه در سراسر شهرهای کشور به تعداد زیاد کاشته شده‌اند.
همچنین گیاهی مانند «خرزهره» که یک گیاه گرمسیری و البته سمی است به هیچ وجه در مناطق شهری نباید کاشته شود. در مناطق شهری بهتر است که درخت میوه کشت نشود زیرا در فصل میوه‌دهی موجب آلودگی شهر می‌شود و حشرات را به سمت خود جذب می‌کند اما کاشت این دو گیاه در نقاط بسیاری از شهرهای ایران نمایان است.
کاشت گیاهانی مانند «کنوکارپوس» در شهر اهواز و یا سنبل آبی در بابل از جمله همین آسیب‌هاست که در حال حاضر گریبانگیر مردم شده و با هر بارندگی به دلیل ایجاد آلرژی، بسیاری از مردم اهواز راهی بیمارستان شده و نفس آن‌ها تنگ می‌شود.
سنبل آبی که به شیطان آبی نیز شهرت دارد یکی دیگر از گونه‌هایی است که به دلیل عدم توجه به شرایط اقلیمی وارد کشور شده و این گیاه بسیاری از آب‌بندان‌های شمال کشور را مسدود کرده و مرگ آبزیان را رقم زده است.
عامل آلرژی‌زا در خوزستان
«کنوکارپوس» درخت یا درختچه دریایی و کنار ساحلی است که ارتفاع آن به‌صورت میانگین به ۶ متر و قطر تنه آن به ۸۰ سانتیمتر می‌رسد.
کنوکارپوس درخت همیشه سبز و مقاومی است که در مقابل شوری، گرما و کم‌آبی به خوبی تاب می‌آورد. در شهرها در کناره پیاده‌روها، میدان‌ها و خط میانی خیابان‌ها آن را می‌کارند و سایه خوبی دارد اما در زمره درختانی است که نه پرندگان لای شاخ و برگ آن لانه می‌سازند و نه حشرات از شیره آن می‌مکند و نه حتی چرندگان از برگ آن می‌خورند! این گیاه سریع رشد می‌کند و برای نهال‌کاران یک گونه پرسود و شیرین به حساب می‌آید. این‌ها شاید ساده‌ترین تعریف‌ها از درخت کنوکارپوس در ایران باشد که دیروز از سوی معصومه ابتکار، رئیس وقت سازمان حفاظت محیط زیست به‌عنوان یک عامل آلرژی‌زا در خوزستان از آن نام برده شد.
گونه مهاجم
در حالی که مردم خوزستان و به ویژه مرکز این استان، اهواز با پدیده نوین گل‌باران روبه‌رو شده‌اند که شبکه برق این استان کلیدی را از کار انداخته است، همواره اخباری درباره افزایش بیماری‌های تنفسی و آلرژی‌های گسترده منتشر می‌شد که پیش از این معصومه ابتکار، رئیس وقت سازمان حفاظت محیط زیست در یک نشست خبری گفت: در سال ۹۰ با نخستین باران پاییزی ٦ تا ٧ هزار نفر از مردم اهواز به خاطر مشکلات تنفسی به بیمارستان مراجعه کردند و این آمار در سال ٩٥ به ٢٨ هزار نفر رسید.
با آنکه این گیاه در آمریکا - به ویژه سواحل کالیفرنیا و فلوریدا-، برزیل و بخش‌هایی از آفریقا کاشت می‌شود اما به نظر می‌رسد از کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس به ایران وارد شده و علاوه بر خوزستان دو استان بوشهر و هرمزگان هم میزبان این درخت شده‌اند.
محیط زیستی‌ها آن را گونه‌ای مهاجم می‌دانند که با آب و هوای ایران سازگاری ندارد و منابع آبی را هدر می‌دهد. حتی در میان برخی از متخصصان شهرسازی استفاده از این گونه به دلیل اینکه شاخ و برگ‌هایش از پایین درخت رشد می‌کند و موجب کور شدن دید برای رانندگان هنگام عبور ناگهانی رهگذران از عرض خیابان و ممانعت از جریان باد در شهر می‌شود مخالفانی دارد.
با توجه به اینکه شهرداری اهواز پیش از سال ۱۳۹۰ حدود ١٠٠ هزار اصله از درخت کنوکارپوس را به خاطر زیبایی از یک کشور خارجی وارد کرده که گرده‌های این درخت در زمان باران رطوبت را جمع و وارد دستگاه تنفسی کرده و در نهایت سبب بروز آلرژی و آسم می‌شود، این مهم را بهانه‌ای برای گفت‌وگو با دکتر محمدرضا صالحی سلمی، عضو هیئت علمی دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی خوزستان قرار دادیم تا جزئیات بیشتری درباره این گیاه مهاجم را از زبان ایشان بشنویم.
گیاهان مهاجم چه گیاهانی هستند و چه مشکلاتی برای محیط زیست به همراه دارند؟
ابتدا بایستی مهاجم را تعریف کرد. مهاجم یعنی اینکه فرد بیگانه‌ای به مکان یا فضایی هجوم ببرد. پس گیاه مهاجم، گیاهی است که از مناطقی دیگر به منطقه مورد نظر هجوم ببرد. برای اینکه گیاه مهاجم موفق شود بایستی با روش‌های سریع تکثیری، سرعت رشد بالاتر و قابلیت رقابت با گیاهان بومی منطقه، در نهایت پیروز و غالب منطقه شود. این واژه معمولاً برای علف‌های هرز به کار برده می‌شود و کمتر در مورد درختان و درختچه‌ها کاربرد دارد.
پیامد نهایی گیاهان مهاجم تغییر در نسبت گیاهان منطقه است و از چندین نظر می‌توان بررسی کرد. یکی از مهم‌ترین اتفاق‌ها، ممکن است گیاه مهاجم مرکز تجمع آفات و یک مکان مناسب برای گذراندن دوره‌ای از زندگی آن‌ها باشد. از سوی دیگر می‌تواند بر رفتار حیوانات و پرندگان بومی منطقه نیز اثر بگذارد.
ظاهراً گیاه کنوکارپوس هنگام بارندگی تعداد زیادی از شهروندان را راهی بیمارستان می‌کند؟
نسبت کاشت این گیاه در فضای سبز اهواز بسیار بالاست. با این حال، ادعای ایجاد مشکلات تنفسی توسط آن – به استثنای چند مورد مطالعه علمی که عمدتاً در ایران انجام شده – در سایر کشورها گزارش نشده و در هاله‌ای از تردید قرار دارد. مطالعات انجام شده در دیگر کشورها عمدتاً بر مزایای این گیاه متمرکز بوده‌اند، نه مضرات آن.
در ارتباط با گرده‌افشانی این گیاه و شیوع بیماری‌های تنفسی باید اشاره کرد که از نظر زمانی این دو پدیده همزمانی ندارند. علاوه بر این، بررسی گرده سایر درختان از جمله کنار و مرکبات نیز نشان می‌دهد آن‌ها نیز بالقوه آلرژی‌زا بوده و می‌توانند موجب مشکلات تنفسی شوند. بنابراین به نظر می‌رسد طرح این ادعا از سوی مسئولان از پشتوانه علمی برخوردار نیست.
تأثیر گیاه کنوکارپوس بر محیط زیست اهواز چیست؟
نگرش من به این گیاه مثبت است. این گیاه با انتخاب آگاهانه افراد وارد کشور شده و تکثیر آن نیز به دلیل مقبولیت عمومی صورت گرفته است. این گیاه ویژگی‌های مهاجم ندارد و حذف آن در عرض چند روز ممکن است؛ اما آیا پیامدهای حذف آن در نظر گرفته شده است؟
برای مثال، بهتر است وضعیت فضای سبز اهواز پیش و پس از کاشت این گیاه مقایسه شود. در اهواز کمتر درختی را می‌توان یافت که با حداقل نیاز به نگهداری، بالاترین مقاومت را در برابر گرمای شدید، شوری خاک و کم‌آبی داشته باشد. به گمانم به سختی بتوان گیاه دیگری را با چنین ویژگی‌های مطلوبی برای فضای سبز جایگزین آن کرد. همچنین در گزارش‌های علمی صورت گرفته به مزایای این درخت در کاهش گرد و غبار محلی و همچنین جذب عناصر سنگین از خاک اشاره شده است.
شاید درخت کنار یا نخل به عنوان گزینه مطرح شوند، اما از نظر زیبایی‌شناسی و کاربرد در فضای سبز، این دو درخت قابلیت هرس و شکل‌دهی مطلوبی ندارند. علاوه بر این، تولید میوه در آن‌ها موجب تجمع حشرات و در نهایت آسیب به خود درخت می‌شود.
گیاهانی همچون سنبل آبی (بابل) و سرخس آزولا (تالاب انزلی) چه تبعاتی برای محیط زیست این مناطق دارند؟
این دو گیاه گونه‌هایی مهاجم هستند و به مناطق حفاظت شده و تالاب‌های شمال کشور خسارت وارد کرده‌اند؛ اما قیاس کردن آن‌ها با درخت کنوکارپوس، قیاسی مع‌الفارق است. کنوکارپوس به کدام محیط زیست طبیعی کشور آسیب وارد کرده است؟ کنترل این درخت بسیار آسان است و روش تکثیر آن در ایران نیز عمدتاً از طریق قلمه انجام می‌شود و کمتر با بذر تکثیر می‌یابد.
با توجه به قرنطینه نباتات گیاهی در مرزها، گیاهان مهاجم چگونه وارد کشور می‌شوند؟
خوشبختانه یا متأسفانه روند ورود گیاهان جدید به کشور - به‌ویژه مناطق جنوبی - اکثراً از طریق دریا و توسط لنج‌داران انجام می‌شود. با توجه به اینکه کشورهای اطراف خلیج فارس و بخشی از مناطق هندوستان، آب و هوایی تقریباً مشابه با جنوب ایران دارند، گیاهان کشت شده در آن کشورها قابلیت رشد در جنوب ایران را نیز دارند.
از یک سو، این روند سبب ورود گیاهان جدید به فضای سبز و تنوع‌بخشی به آن می‌شود؛ اما از سوی دیگر، با توجه به اینکه عملیات قرنطینه و بررسی‌های اولیه روی این گیاهان انجام نمی‌شود، ممکن است موجب ورود بیماری‌ها و آفات شوند.
آیا شهرداری‌ها پیش از کاشت گیاهان در فضای سبز ملزم به تحقیق هستند؟
بله، سازمان‌های فضای سبز و بخش‌های پژوهشی شهرداری‌ها مسئولیت بررسی اولیه گیاهان را پیش از کاشت وسیع آن‌ها در فضای سبز بر عهده دارند.
مسئول پیشگیری از ورود و کاشت گیاهان مهاجم در کشور کدام نهاد یا سازمان است؟
وزارت جهاد کشاورزی دارای زیرمجموعه‌ای به نام «سازمان حفاظت نباتات کشور» است که بخشی با عنوان «معاونت قرنطینه و بهداشت گیاهی» در آن وجود دارد. این معاونت، مسئول اصلی رسیدگی و کنترل ورود گیاهان به کشور محسوب می‌شود.