ایران کشوری با تاریخ طولانی و منابع طبیعی غنی، اکنون در مواجهه با یکی از بزرگ‌ترین بحران‌های زیست‌محیطی خود قرار دارد: بحران کم‌آبی و تغییرات اقلیمی. وضعیت بحرانی منابع آبی، افزایش دما، کاهش بارندگی‌ها و وقوع خشکسالی‌های پی‌درپی، زندگی مردم را در بسیاری از مناطق تحت تأثیر قرار داده است.
این شرایط، نه تنها تهدیدی برای کشاورزی و امنیت غذایی کشور به‌شمار می‌رود، بلکه می‌تواند به بحرانی اجتماعی و اقتصادی تبدیل شود.
پروفسور حسین اردکانی، پدر علم هواشناسی ایران در گفت‌وگو با ما به تحلیل دلایل وقوع بحران‌ها، پیامدهای آن برای آینده کشور و راهکارهای ضروری برای مدیریت منابع آبی در کشور پرداخته است.
شما به‌عنوان پدر علم هواشناسی ایران، بارها از بحران خشکسالی و کم‌بارشی در کشور صحبت کرده‌اید. وضعیت کنونی کشور را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
ما در منطقه‌ای زندگی می‌کنیم که با کم‌بارشی و بحران خشکسالی شدید روبه‌رو است. این بحران دیگر فقط یک مشکل زیست‌محیطی نیست که به آن توجه کنیم، بلکه به یک معضل بزرگ و اساسی برای مردم تبدیل شده است. وضعیت خشکسالی نه تنها بر زندگی روزمره مردم اثر گذاشته، بلکه بر بقای اقتصادی و اجتماعی کشور نیز تأثیرات جدی داشته است. به‌خصوص در مناطق خشک و نیمه‌خشک کشور که بیشترین آسیب را از این بحران می‌بینند، وضعیت بسیار بحرانی است. درواقع، این وضعیت از یک مشکل محیط‌زیستی به یک معضل حاد اجتماعی و اقتصادی تبدیل شده که نیازمند توجه ویژه است.
با این توضیحات، به نظر شما چرا در حالی که این بحران به‌شدت احساس می‌شود، هنوز توجه لازم به آن نمی‌شود؟
یکی از دلایلی که این بحران به اندازه کافی جدی گرفته نمی‌شود این است که گاهی اوقات درک درستی از وضعیت بحرانی موجود نداریم. اگر مسئولان و مردم به هشدارهای پیشگیرانه توجه کرده بودند، امروز وضعیت به اینجا نمی‌رسید. ما در یکی از خشک‌ترین کمربندهای اقلیمی جهان قرار داریم و این یعنی باید حتی یک لیوان آب را به دقت حفظ کنیم و از آن بهترین استفاده را ببریم. متأسفانه نوسان‌های اقلیمی و تغییرات بارش در کشور ما دائمی و غیرقابل پیش‌بینی است. تغییرات جوی به‌شدت پیچیده و غیرقابل پیش‌بینی هستند و این موجب می‌شود مسئولان و مردم نتوانند این بحران را به‌طور کامل درک کنند و اقدامات پیشگیرانه را جدی نگیرند.
یعنی از نظر شما، مدیریت منابع آبی کشور به‌درستی انجام نشده است؟
متأسفانه بله. اگر از همان ابتدا برنامه‌ریزی صحیحی در مدیریت منابع آبی کشور انجام می‌شد، شاید امروز شاهد چنین بحران شدیدی نبودیم. اما در گذشته، هیچ‌گاه به هشدارهای کارشناسان و پژوهشگران توجه کافی نشده است. مسئولان به جای اینکه به مدیریت پایدار منابع آبی بپردازند، در شرایط بحرانی بیشتر به دنبال افزایش مصرف آب بوده‌اند. این نوع نگاه، بحران را تشدید کرده است. اگر مسئولان و مدیران کشور به‌جای تلاش برای مصرف بیشتر، به‌دنبال برنامه‌های مدیریتی دقیق‌تری برای منابع آبی بودند، امروز وضعیت کشور به این شکل بحرانی نمی‌شد.
به نبود مدیریت صحیح منابع آبی اشاره کردید. به نظر شما علت این موضوع چیست؟ چرا در حالی که هشدارها داده شده بود، هیچ‌گونه اقدامی صورت نگرفت؟
این موضوع به بی‌توجهی به هشدارها و پیش‌بینی‌های کارشناسان مربوط می‌شود. متأسفانه در گذشته، وقتی کارشناسان و متخصصان هشدار می‌دادند، همیشه درک عمیقی از مشکلات وجود نداشته است. به نظر من بسیاری از تصمیمات مسئولان در سطح کشور، بدون برنامه‌ریزی بلندمدت و فقط برای کوتاه‌مدت بوده است. این تصمیمات هم در دوره‌های مختلف نتایج مطلوبی نداشته‌اند. در حال حاضر، با وجود اینکه متوجه وضعیت بحرانی هستیم، متأسفانه هنوز توان اقتصادی و منابع کافی برای حل این مشکلات وجود ندارد. در حالی که باید از سال‌ها پیش، سیاست‌ها و اقدامات لازم برای حل بحران کم‌آبی و مدیریت منابع آبی اتخاذ می‌شد.
حالا با این شرایط، وضعیت بارش‌ها در ایران را چگونه ارزیابی می‌کنید؟ به چه دلایلی در بسیاری از مناطق، بارش‌ها کاهش یافته است؟
شرایط بارش در ایران به‌طور طبیعی با توجه به موقعیت جغرافیایی کشور، بسیار متفاوت است. منطقه ما به دلیل دینامیک جو و شرایط جغرافیایی، به‌طور کلی بارش‌های کمی دارد. حرکت‌های صعودی و نزولی هوا که برای تشکیل ابر و بارندگی لازم هستند، در این مناطق به‌دلیل محدودیت‌های طبیعی به سختی رخ می‌دهند. در واقع، این شرایط مشابه چیزی است که در مناطق خشک و نیمه‌خشک مانند کالیفرنیا، تگزاس و آریزونا در آمریکا هم مشاهده می‌کنیم. علاوه بر این، تغییرات اقلیمی و نوسان‌های دمایی نیز تأثیر زیادی بر کاهش بارش‌ها دارند. در گذشته، بارش‌ها به‌ویژه در فصل پاییز و مهر آغاز می‌شد، اما حالا شرایط به‌گونه‌ای تغییر کرده که حتی در بسیاری از مناطق مانند تهران، بارش‌ها به تأخیر افتاده‌اند و در برخی موارد هم به‌طور کلی کاهش پیدا کرده‌اند.
در این میان، تغییرات اقلیمی جهانی چه تأثیری بر وضعیت بارش‌ها و منابع آبی ایران داشته است؟
تغییرات اقلیمی جهانی، تأثیرات عمیقی بر وضعیت جوی ایران گذاشته است. ما در سال‌های اخیر شاهد تغییرات قابل توجهی در الگوهای بارندگی و دما بوده‌ایم. این تغییرات، نه تنها موجب کاهش بارندگی‌ها شده، بلکه روی منابع آبی کشور نیز تأثیر منفی گذاشته است. تغییرات اقلیمی سبب افزایش دما و کاهش رطوبت در بسیاری از مناطق کشور شده و این خود به خشکی بیشتر و کم‌آبی در برخی مناطق دامن زده است. به‌ویژه در تابستان‌های اخیر، موج‌های گرمایی شدیدی را در بسیاری از نقاط کشور تجربه کردیم که موجب شده بحران خشکسالی تشدید شود. در این شرایط، برای مدیریت بهتر منابع آبی باید این تغییرات را در نظر بگیریم و راه‌حل‌هایی مبتنی بر تغییرات اقلیمی استفاده کنیم.
به‌نظر شما آیا می‌توان از فناوری‌های نوین برای مقابله با بحران خشکسالی و کم‌آبی استفاده کرد؟
بله، قطعاً. استفاده از فناوری‌های نوین در مدیریت منابع آب یکی از اصلی‌ترین راهکارها برای مقابله با بحران کم‌آبی است. به‌عنوان مثال، استفاده از سامانه‌های آبیاری قطره‌ای می‌تواند میزان مصرف آب در بخش کشاورزی را به‌طور چشمگیری کاهش دهد. این نوع آبیاری به‌ویژه در مناطق خشک و نیمه‌خشک بسیار مؤثر است و می‌تواند بازدهی محصولات را افزایش دهد. علاوه بر این، استفاده از سامانه‌های جمع‌آوری آب باران و ذخیره‌سازی آن، به‌ویژه در مناطقی که با کم‌آبی مواجه هستند، می‌تواند راه‌حلی مؤثر برای تأمین آب در مواقع بحران باشد. همچنین باید برای بهینه‌سازی مصرف آب در بخش‌های مختلف، آموزش‌های لازم به کشاورزان و دیگر بخش‌ها داده شود تا بتوانیم منابع آبی را به‌طور بهینه مدیریت کنیم.
بسیاری از مردم به موضوع بارورسازی ابرها و استفاده از آن برای افزایش بارندگی‌ها علاقه دارند. آیا بارورسازی ابرها می‌تواند راه‌حل مؤثری باشد؟
بارورسازی ابرها به‌طور قطع می‌تواند در شرایط خاصی مفید باشد، اما این فرایند نیازمند شرایط خاصی است که در بسیاری از موارد، این شرایط در ایران فراهم نیست. بارورسازی ابرها باید براساس علم فیزیک ابرها و شرایط خاص جوی انجام شود. برای این کار باید نوع ابر، دما، رطوبت و دیگر شاخصه‌های جوی به‌طور دقیق مورد بررسی قرار گیرند. در غیر این صورت ممکن است این فرایند نتیجه معکوس بدهد و به‌جای ایجاد بارش، موجب ایجاد مشکلات دیگری شود. همچنین باید به‌خاطر داشته باشیم بارورسازی ابرها نیازمند مواد خاصی است که باید به‌طور دقیق در داخل ابرها تزریق شوند، در غیر این صورت تأثیر لازم را نخواهد داشت.
در حال حاضر، بسیاری از افراد از اظهارنظرهای نادرست و بی‌پایه درباره تغییرات اقلیمی و راه‌های مقابله با بحران خشکسالی در فضای مجازی صحبت می‌کنند. نظر شما در این‌باره چیست؟
متأسفانه برخی افراد بدون داشتن دانش علمی کافی، در فضای مجازی نظرات نادرست و غیرعلمی مطرح می‌کنند. به‌عنوان مثال، به‌تازگی دیدم فردی پیشنهاد داده اگر آب خلیج‌فارس و دریای عمان را بجوشانیم و بخار کنیم، می‌توانیم آن بخار را به مناطق کوهستانی ایران برده و از آن بارندگی ایجاد کنیم! واقعاً تعجب کردم که چنین اظهاراتی از برخی افراد منتشر می‌شود. این نوع اظهارنظرها نشان‌دهنده نبود درک علمی از فرایندهای جوی است. باید بدانید حرکت ابرها و ساختارهای جو به‌گونه‌ای است که نمی‌توان به‌سادگی بخار آب را از یک منطقه به منطقه دیگر منتقل کرد و انتظار داشت بارش ایجاد شود. این یک فرایند پیچیده بوده که نیازمند شرایط خاص و عوامل زیادی است. برای وقوع بارش، باید ابرها در ارتفاعات بالا شکل بگیرند، جایی که دما به اندازه کافی پایین باشد تا کریستال‌های یخ تشکیل و سپس به باران تبدیل شود. بنابراین پیشنهادهایی از این دست نه تنها عملی نیستند، بلکه اساس علمی هم ندارند.
یکی از شایعه‌های دیگری که در فضای مجازی مطرح می‌شود، بحث دزدی ابرهاست. آیا این امکان وجود دارد که ابرها از یک منطقه به منطقه دیگر دزدیده شوند؟
این یک تصور غلط است. درواقع «دزدی ابرها» یک اصطلاح نادرست است و اساساً چنین چیزی امکان‌پذیر نیست. ابرها به‌طور طبیعی تحت تأثیر جریان‌های باد و شرایط جوی حرکت می‌کنند. هیچ‌کس نمی‌تواند به‌سادگی جهت باد را تغییر دهد یا ابرها را از مکانی به مکان دیگر منتقل کند. تغییر جهت باد یک فرایند دینامیکی است که هیچ‌گونه کنترل انسانی بر آن وجود ندارد. ابرها خود به‌طور طبیعی از طریق فرایندهای جوی مانند تبخیر، تقطیر و حرکت هوا در سطح زمین و جو تشکیل می‌شوند. بنابراین هیچ‌کس نمی‌تواند ابرها را از جایی دزدیده و به جایی دیگر منتقل کند. این‌گونه شایعه‌ها تنها سبب گمراهی مردم می‌شود.
با توجه به شرایط بحرانی که بیان کردید، آیا به نظر شما برای مقابله با بحران خشکسالی در ایران نیاز به تغییرات اساسی در سیاست‌های آبی داریم؟
بله، قطعاً. برای مقابله با بحران خشکسالی و کم‌آبی، نیاز به تغییرات اساسی در سیاست‌های آبی کشور داریم. نخستین اقدام باید استفاده از فناوری‌های نوین در مدیریت منابع آب باشد. به‌عنوان مثال، سامانه‌های آبیاری قطره‌ای می‌توانند مصرف آب در کشاورزی را به‌طور چشمگیری کاهش دهند و در عین حال بازدهی تولیدات کشاورزی را بالا ببرند. همچنین استفاده از فناوری‌های نوین برای ذخیره‌سازی آب‌های باران و آب‌های سطحی نیز می‌تواند به‌عنوان راهکار مؤثری برای تأمین منابع آبی در مناطق خشک و نیمه‌خشک عمل کند.
علاوه بر این، باید در سیاست‌های آبی کشور بازنگری داشت. باید قوانین جدیدی برای استفاده بهینه از منابع آبی تصویب کرد که در آن به‌طور جدی به مدیریت منابع آبی در کشاورزی، صنعت و مصرف خانگی توجه شود. به‌ویژه کشاورزان باید تشویق شوند از سامانه‌های آبیاری پیشرفته استفاده کنند و در این راستا آموزش‌های لازم برای مدیریت منابع آب به آن‌ها ارائه شود.
اشاره کردید بحران خشکسالی به یک معضل جهانی تبدیل شده است. به‌نظر شما در این شرایط، همکاری بین‌المللی برای مقابله با تغییرات اقلیمی و بحران آب چه نقشی دارد؟
تغییرات اقلیمی واقعاً یک بحران جهانی است و برای مقابله با آن، کشورهای مختلف باید با یکدیگر همکاری کنند. به‌ویژه در زمینه منابع آبی و کشاورزی، این همکاری‌ها می‌توانند تأثیرات مثبتی داشته باشند. کشورهای منطقه‌ای که با بحران‌های مشابه روبه‌رو هستند، می‌توانند تجربیات و فناوری‌های خود را با یکدیگر به اشتراک بگذارند و راه‌حل‌های مؤثری برای کاهش اثرات تغییرات اقلیمی پیدا کنند. همکاری‌های بین‌المللی در زمینه تحقیق و توسعه فناوری‌های جدید برای بهبود مدیریت منابع آبی و مقابله با خشکسالی بسیار حیاتی است.
در این راستا، سازمان‌های جهانی مانند سازمان ملل متحد و برنامه‌های زیست‌محیطی جهانی می‌توانند نقش مهمی ایفا کنند. کشورهای مختلف باید بتوانند از تجربیات یکدیگر در زمینه مدیریت بحران‌های اقلیمی و منابع آبی بهره‌مند شوند و همچنین به تبادل دانش و فناوری‌هایی بپردازند که به کاهش اثرات تغییرات اقلیمی کمک می‌کند. ایران هم به‌عنوان یکی از کشورهای در حال توسعه که با چالش‌های جدی در این زمینه روبه‌رو است، می‌تواند در این همکاری‌ها نقش مؤثری ایفا کند.
در پایان، پیش‌بینی شما از وضعیت بارندگی‌ها در ایران در سال‌های آینده چیست؛ آیا امیدوار به بهبود شرایط هستید؟
با توجه به مدل‌های پیش‌بینی و شرایط فعلی، من خوشبینم که از نیمه دوم آذر به بعد، بارندگی‌های نسبتاً خوبی در کشور داشته باشیم. اگر شرایط به همین شکل پیش برود، می‌توانیم امیدوار باشیم سال آینده نسبت به سال‌های گذشته بارندگی‌های زودرس و بهتری داشته باشیم. البته باید توجه داشته باشیم تغییرات اقلیمی به‌طور کامل قابل پیش‌بینی نیستند و ممکن است نوسان‌های آب و هوایی و بارش‌ها همچنان به‌شدت تغییر کنند.اما اگر مفروضات پیش‌بینی شده به درستی پیش بروند، می‌توان امیدوار بود در سال‌های آینده وضعیت بارش‌ها کمی بهتر شود.
البته این مسئله تنها زمانی محقق خواهد شد که کشور بتواند برنامه‌ریزی صحیحی برای مدیریت منابع آبی خود انجام دهد و سیاست‌های پایدار در زمینه مقابله با بحران خشکسالی اتخاذ کند. در غیر این صورت، بحران آب همچنان یکی از بزرگ‌ترین چالش‌های کشور باقی خواهد ماند.