به گزارش ایرنا، فرش چهارمحال و بختیاری با پیشینه‌ای ریشه‌دار، امروز در مسیری سرنوشت‌ساز قرار دارد؛ جایی میان حافظه فرهنگی نسل‌های گذشته و دگرگونی‌های سریع سلیقه بازارهای جهانی.
اگر چه طرح‌های خشتی، قابی و لَچک‌ترنج هنوز شناسنامه بصری این استان به شمار می‌آیند، اما تحولات گسترده در سلیقه مصرف‌کنندگان، ظهور فناوری‌های طراحی و فشار بازار برای طرح‌های خلوت‌تر و مدرن‌تر، طراحی فرش منطقه را وارد مرحله‌ای تازه کرده است که به گفته متخصصان بی‌توجهی به این شرایط می‌تواند آینده این میراث ارزشمند را تحت تاثیر قرار دهد.
بیشتر بخوانید:
فرش چهارمحال و بختیاری؛ از سال‌های اوج تا دوران افول
فرش دستباف چهارمحال و بختیاری شناسنامه‌دار شد
در همین راستا خبرگزاری جمهوری اسلامی(ایرنا) مرکز شهرکرد یک گفت‌وگوی اختصاصی با افسانه قانی دانشیار گروه فرش دانشکده هنر دانشگاه شهرکرد، دکترای پژوهش هنر، از نخستین طراحان فرش استان و مدیر مرکز رشد واحدهای فناور این دانشگاه ترتیب داده است؛ پژوهشگری که بیش از ۲ دهه در حوزه طراحی فرش، احیای نقوش اصیل و تولید دست‌بافته‌های بومی فعالیت دارد.
وی در خردادماه ۱۴۰۳ به عنوان نام‌آور برتر فرش ایران و پژوهشگر برگزیده ملی در حوزه فرش معرفی شد.
افسانه قانی همچنین به عنوان طراح شاخص فرش دستباف چهارمحال و بختیاری با کسب رتبه نخست تجلیل شده است و در حوزه تالیف از وی تاکنون چهار جلد کتاب با عناوین «تحلیل فرهنگی قالی خشتی چالش‌تر»، «سیرنگ»، «قالی‌های باغی موزه‌ای» و «نقش و خشت» منتشر شده است. این آثار به تحلیل تطبیقی و انتقادی ابعاد فرهنگی، نمادشناسانه و زیبایی‌شناختی فرش ایرانی، به‌ویژه در گستره فرهنگی استان چهارمحال و بختیاری می‌پردازند و علاوه‌بر آن در حوزه پژوهش بیش از ۵۰ مقاله علمی در زمینه فرش و دست‌بافته‌ها دارد که یکی از این مقالات برای نخستین بار از ایران، در همایش بین‌المللی فرش‌های شرقی (ICOC) پذیرفته شد و در قالب سخنرانی ارائه شد.
محور این گفت‌وگو بررسی وضعیت طرح‌های فرش چهارمحال‌وبختیاری، چالش‌های اصالت‌زدایی، نقش فناوری‌های نوین در طراحی، تغییر سلیقه بازار و آینده این هنر در برابر روندهای جهانی است که در ادامه مشروح آن را می‌خوانید:
افسانه قانی؛ پژوهشگر برتر رشته فرش
ایرنا: چهارمحال و بختیاری صاحب چه طرح‌هایی در فرش و قالی است و در حال حاضر تا چه میزان مخاطب‌پسند است؟
قانی: طرح‌های قالی چهارمحال و بختیاری، بیشتر در چارچوب سبک‌های روستایی و عشایری جای می‌گیرند و از تنوعی چشمگیر در نقش‌مایه‌ها و طرح‌ها برخوردارند. این طرح‌ها را می‌توان در چند شاخه اصلی چون طرح‌های خشتی، قابی، لچک ترنج، محرمات، ماهی درهم و افشان به همراه زیرمجموعه های آن طبقه‌بندی کرد.
در میان این دسته‌بندی‌ها، طرح‌های خشتی به‌ویژه به سبب نظم هندسی و قابلیت انطباق با ذائقه نوین مصرف‌کنندگان، از محبوبیت بیشتری برخوردار شده است.
ایرنا: ارزیابی شما از طرح‌های جدید فرش چهارمحال و بختیاری چیست؟ آیا این طرح‌ها ادامه‌دهنده سنت‌های منطقه هستند یا از آن فاصله گرفته‌اند؟
قانی: با ورود جریان‌های مدرنیته بصری به زندگی معاصر و دگرگونی در سلیقه بازار جهانی، گرایش به طرح‌های پیچیده و شلوغ کاهش یافته است. در نتیجه، استفاده از نقوش خلوت‌تر، هماهنگ‌تر و ترکیب‌های رنگی محدود اما هم‌هارمونی، به‌ویژه در صادرات و بازارهای نو بیش از پیش مورد توجه قرار گرفته است.
ایرنا: مهم‌ترین تفاوتی که میان طرح‌های قدیم و جدید فرش‌های این منطقه می‌بینید، چیست؟
بررسی‌های میدانی نشان می‌دهد که در قالیبافی استان در سال‌های اخیر، نوآوری بنیادینی در طرح‌ها پدید نیامده است؛ نقش‌مایه‌ها و ساختار کلی الگوها همچنان بر پایه نمونه‌های کهن و اصیل بنا شده‌اند با این حال، تغییراتی جزیی در رنگ‌بندی‌ها یا تناسبات متنی یا حاشیه‌ای به چشم می‌خورد که بیشتر در پاسخ به نیازهای بازار صورت گرفته تا از منظر تحول زیبایی‌شناختی، برهمین اساس طراحی همچنان بر الگوهای سنتی دیرینه استوار است.
ایرنا: آیا طرح‌های جدید توانسته‌اند هویت بختیاری و ریشه‌های بومی استان را حفظ کنند؟
در بحث بازار فرش چهارمحال و بختیاری، لازم است تاکید شود که اصطلاح فرش بختیاری به صورت کلی و در گستره وسیع‌تر وجود ندارد؛ بلکه این اصطلاح بیشتر مربوط به فرش‌های تولید شده در استان چهارمحال و بختیاری است و نباید آن را به معنای تولید توسط عشایر بختیاری به کار برد. فرش بختیاری به عنوان یک سبک هنری مستقل وجود خارجی به معنای تولید مستقیم توسط عشایر بختیاری ندارد. این نکته که بازار قالی استان به نام «سبک بختیار» شناخته می‌شود درست است، اما این سبک به‌معنای تولید قالی توسط عشایر نیست. با توجه به سبک زندگی کوچ‌نشینی عشایر بختیاری، آنها بیشتر به تولید دست‌بافته‌هایی از جنس گلیم و محصولات کاربردی کوچک مانند نمکدان، تاچه و مفرش پرداخته‌اند که بیشتر کاربردهای روزمره داشته‌اند.
در مقابل، در بخش شرقی استان چهارمحال و بختیاری، بافندگان روستایی قالی‌هایی با سبک‌های روستایی و سنتی می‌بافتند که شامل طرح‌های خشتی، قابی، لَچک‌ترنج با نقش‌مایه‌های متنوع است. این قالی‌ها به‌عنوان نماد هنر بومی مردم این منطقه به شمار می‌آیند و با ذهنیت زیستی و فرهنگی آنها ارتباط نزدیک‌تری دارند.
از همین رو در ارزیابی جایگاه فرش استان چهارمحال و بختیاری، باید تمایز میان نقش فرهنگی و بازارشناسی اصطلاح «فرش بختیاری» و تولید واقعی توسط عشایر حفظ شود. چنین تفکیکی به افزایش دقت در تحلیل‌های علمی و فرهنگی کمک می‌کند و مانع از برداشت‌های نادرست درباره فرآیند تولید و ویژگی‌های هنری این دست‌بافته‌ها است.
از نظر تداوم سنت‌های بومی، می‌توان گفت که بخش قابل‌توجهی از طرح‌ها ماهیت میراث‌محور خود را حفظ کرده‌اند. با این حال، در فرآیند احیای برخی نقشه‌های کهن، طراحان به ناچار برخی ایرادات ساختاری یا ضعف‌های تناسبی را اصلاح می‌کنند. در این روند، ضمن پایبندی به موتیف‌ها( عناصر) و نقش‌مایه‌های اصیل منطقه‌ای، گاه تغییراتی در رنگ‌گذاری یا نحوه اجرای نقوش صورت می‌گیرد تا قابلیت اجرا و استقبال بازار را افزایش دهد.
با این همه، در برخی موارد دیده می‌شود که طرح‌های احیا شده از چارچوب سنتی خود فاصله گرفته‌اند. به‌ویژه گذار از سبک روستایی نیم‌گردان به سمت طرح‌های تمام‌گردان (با ساختار پیچیده‌تر و متاثر از نقشه‌های شهری) موجب شده تا اصالت بصری و ریتم بومی برخی از طرح‌ها و نقوش قالی چهارمحال و بختیاری تا حدی خدشه‌دار شود. این تحول اگرچه در ظاهر با هدف ارتقاء زیبایی‌شناختی و هماهنگی با ذائقه‌های جدید انجام می‌شود، اما از منظر حفظ هویت منطقه‌ای، می‌تواند آسیب‌زا تلقی شود.
از منظر سبک‌شناختی، بارزترین تفاوت میان طرح‌های قدیمی و جدید قالی‌های چهارمحال و بختیاری را می‌توان در گذار از ویژگی‌های ذهنی و روستایی به سمت نظم‌پذیری و ساختارمندی دانست. در طرح‌های سنتی، نگاه طراح و بافنده جنبه‌ای ذهنی و خلاق داشت؛ نقوش حاصلِ تجربه زیسته و الهام از جهان پیرامون بودند و در آنها نوعی خودانگیختگی و بازی آزاد با رنگ و فرم مشاهده می‌شد؛ اما در طرح‌های جدید این ویژگی مشاهده نمی‌شود. به همین سبب، ساختار نیم‌گردان سنتیِ قالی‌های محلی به‌تدریج جای خود را به ترکیب‌های به طور کامل گردان و متقارن داده است که گرچه نظم بصری بیشتری دارند، اما از حس روایی و زیباشناختی بومی فاصله گرفته‌اند.
با این حال، باید اذعان کرد که بسیاری از این طرح‌های جدید، تا حدی توانسته‌اند شاکله هویتی و ریشه‌های فرمیِ بومی را حفظ کنند. در فرآیند تحول طراحی، اصل بر آن است که هرگونه نوآوری در رنگ یا نقوش، بدون لطمه به اصالت طرح و زبان تصویری منطقه انجام پذیرد. این نگاه، پیوند میان گذشته و اکنون را استمرار می‌بخشد و از تبدیل قالی به محصولی تجاری صرف و بدون زمینه فرهنگی جلوگیری می‌کند.
طرح گلدانی قدیم
ایرنا: آیا مدگرایی و تقلید از طرح‌های سایر مناطق یا طرح‌های خارجی به اصالت طرح‌ها لطمه زده است؟
در زمینه تاثیر مدگرایی و اقتباس از طرح‌های سایر مناطق یا ملت‌ها، باید میان «تقلید صرف» و «اقتباس خلاق» تمایز قائل شد. تاریخ هنر فرش در ایران نیز نشان داده است که اقتباس می‌تواند بخشی از فرایند پویایی سبک باشد؛ چنان‌که در تبریز، طرح‌ها همواره از فرش‌های کرمان، مشهد یا اصفهان الهام گرفته و با ذوق محلی ادغام شده است تا شیوه‌ای نو در طراحی پدید آید. از همین منظر، تاثیرپذیری از الگوهای بیرونی در چهارمحال و بختیاری را نمی‌توان الزاما تهدیدی برای اصالت دانست، بلکه در صورت هضم و بازآفرینی با منطق بومی، می‌تواند حتی به غنای تصویری و تنوع در طراحی بینجامد.
به همین سبب، مشاهده می‌شود که برخی طراحان معاصر منطقه، با الهام از نقش‌مایه‌های سایر نواحی، طرح‌هایی خلق کرده‌اند که از نظر ترکیب‌بندی و رنگ‌بندی همچنان در امتداد سنت منطقه قرار دارد. این آثار به‌ویژه با حفظ پالت رنگی اصیل و ساختار بافت محلی، نه‌تنها با هویت منطقه‌ای سازگار هستند، بلکه در بازارهای داخلی و صادراتی نیز موفقیت چشمگیری به دست آورده‌اند.
ایرنا: استفاده از نرم‌افزارهای طراحی و یا هوش مصنوعی چه فرصت‌ها و تهدیدهایی برای طراحی فرش استان ایجاد کرده است؟
استفاده از هوش مصنوعی و نرم‌افزارهای طراحی فرش، تحول چشمگیری در فرایند خلق و آماده‌سازی طرح‌های فرش ایجاد کرده‌اند. این فناوری‌ها به طراحان این امکان را می‌دهد که در مقایسه با روش‌های سنتی که ممکن است طراحی و رنگ و نقطه یک طرح به‌صورت دستی و به مدت طولانی (حدود یک ماه تا یک ماه و نیم) طول بکشد، در مدت زمانی بسیار کوتاه‌تر، به طور مثال چهار تا پنج روز، نقشه به طور کامل آماده شده را به بافندگان ارائه دهند. این افزایش سرعت در طراحی، نه‌تنها بهره‌وری را در چرخه تولید افزایش می‌دهد، بلکه امکان اصلاحات سریع و تطبیق طرح‌ها با نیازهای بازار را نیز فراهم می‌آورد، که در نهایت منجر به توسعه و پویایی بیشتر در صنعت قالیبافی می‌شود.
ایرنا: هماهنگی میان نقش‌مایه‌های بومی و فرم‌های مدرن در طرح‌های جدید را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
در حوزه طراحی قالی‌های استان چهارمحال و بختیاری، هماهنگی میان نقش‌مایه‌های بومی با فرم‌های نوین و مدرن از اهمیت بالایی برخوردار است. با توجه به اصالت و ریشه‌های فرهنگی نقش‌مایه‌های بومی، ضروری است که علاوه‌بر حفظ هویت این نقوش، نوآوری‌ها و خلاقیت‌هایی در بازتعریف و تولید طرح‌های جدید صورت پذیرد. این ضرورت به‌ویژه به دلیل تغییرات بنیادین در روحیات و سلیقه‌های نسل‌های معاصر نسبت به نسل‌های پیشین اهمیت بیشتری می‌یابد.
برای نمونه، در طرح‌های سنتی خشتی این منطقه، ترکیبات رنگی تیره و شلوغی نقوش همچون سرمه‌ای و قرمز که بیشتر مورد پسند نسل قبلی بوده از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بودند. اما نسل جوان امروزی دیگر چندان به این رنگ‌ها و پیچیدگی‌های بصری علاقه‌مند نیست و ترجیح می‌دهد نقش‌مایه‌های بومی در قالب فرم‌های مدرن‌تر و ساده‌تر به دور از پیچیدگی‌های طرح‌های خشتی یا قابی، بازتعریف شود.
همچنین، روند دقیق و علمی سلیقه‌یابی مخاطب ضرورت دارد تا براساس داده‌های مستند و بررسی‌های میدانی، فرم‌ها و رنگ‌های متناسب با نیازهای روز طراحی و عرضه شوند. در این زمینه، فناوری‌هایی مانند هوش مصنوعی می‌تواند نقش مهمی ایفا کند؛ به‌گونه‌ای که با تحلیل داده‌های بازار و ترجیحات نسل معاصر، راهنمایی‌های دقیقی برای انتخاب رنگ و طرح ارائه دهند.
طرح قابی شکسته
ایرنا: کیفیت رنگ‌گذاری و تناسب رنگ‌ها در طرح‌های جدید چه نقاط ضعف برجسته‌ای دارد؟
موضوع دیگری که باید مورد توجه قرار گیرد، تناسب رنگ‌ها و کیفیت رنگ‌گذاری در طرح‌ها است. در شرایط زندگی پرمشغله و استرس‌زای امروزی، فضای منزل باید مکانی برای آرامش باشد و این آرامش می‌تواند تا حد قابل توجهی به واسطه هماهنگی رنگ‌ها، سادگی و خلوتی طرح فرش‌ها تامین شود. از این رو، طرح‌های جدید باید با حساسیت و دقت نسبت به ایجاد این آرامش در مخاطب طراحی شوند.
ایرنا: چقدر طرح‌های جدید بر اساس نیازهای واقعی تولیدکنندگان و بافندگان منطقه تدوین می‌شود؟
یکی از مشکلات موجود در بازار فرش‌های استان چهارمحال و بختیاری، ضعف در بازاریابی علمی و سلیقه‌یابی درست است؛ به‌طوری که تولیدات در غالب موارد بر اساس الگوهای قدیمی و بدون تحلیل نیازهای واقعی مخاطبان به ویژه بازارهای خارجی انجام می‌شود. در حالی که سلیقه مخاطبان بین‌المللی، به خصوص در کشورهای هدف بیشتر به طرح‌های خلوت و محدود به چند رنگ است.
هرچند تولیدکنندگان ممکن است از ریسک سرمایه‌گذاری در سبک‌های نوین هراس داشته باشند و نگرانی از فروش نرفتن تولیداتشان را داشته باشند، اما اگر فرآیند سلیقه‌یابی و تحلیل بازار به صورت حرفه‌ای انجام شود، امکان تولید طرح‌هایی که ضمن حفظ ریشه‌های نیم‌گردان، روستایی و عشایری، با سلیقه‌های معاصر سازگار بوده و پذیرش بالایی در بازار داشته باشند، فراهم خواهد شد.
ایرنا: تقاضای بازار تا چه حد باعث شده طراحان از طرح‌های اصیل فاصله بگیرند؟
تحلیل روندهای جاری در حوزه طراحی قالی استان چهارمحال و بختیاری حاکی از آن است که طراحان بیشتر بر پایه سفارش‌های مشخص مشتریان و آگاهی‌های تخصصی خود، مسیرهای طراحی را توسعه می‌دهند. این طراحان تلاش دارند تا نقش‌مایه‌های بومی و اصیل منطقه را حفظ و بازتولید کنند؛ به‌گونه‌ای که طرح‌های شناخته‌شده مانند طرح‌های خشتی، قابی و نقش‌مایه‌های شاخص همچنان در اجزای ظاهری طرح‌ها قابل شناسایی هستند. تغییرات اعمال‌شده در ابعاد و ترکیب رنگی این نقش‌مایه‌ها محدود بوده و فاصله قابل‌توجهی با طرح‌های سنتی و اولیه ندارند.
همچنین بررسی‌های میدانی نشان می‌دهد که در سال‌های اخیر، تولیدکنندگان قالی منطقه تمایل کمی به پذیرش ریسک تغییرات بنیادین در ساختار و سبک طرح‌ها از خود نشان داده‌اند؛ زیرا طرح‌های به طور کامل مدرن یا نوآورانه، اغلب در بازارهای محلی و حتی در سطوح ملی به میزان قابل‌توجهی پذیرش نیافته‌اند. در این چارچوب، طرح‌های گَبه به عنوان نمونه‌ای شاخص محسوب می‌شود که امکان بومی‌سازی و تطبیق با هنرهای سنتی منطقه را دارا است و به‌راحتی قابلیت انطباق با سلیقه‌های مخاطبان مختلف را دارد.
ایرنا: کپی‌برداری و تکرار طرح‌ها چه اثری بر افت ارزش هنری فرش‌های استان داشته است؟
در موضوع تکرار و کپی‌برداری نقوش، باید گفت که این روش هرگز مطلوب نیست و ممکن است ارزش‌های هنری و میراث فرهنگی منطقه را کاهش دهد؛ اما استفاده از ایده‌های الهام گرفته شده، در صورت تلفیق صحیح با سبک بومی و رعایت جزییات رنگ، اندازه و نقش نه تنها مشکلی ایجاد نمی‌کند بلکه می‌تواند به غنای تصویری قالی‌ها بیفزاید. این فرآیند نیازمند تحلیل دقیق و هوشمندانه است تا در راستای توسعه هنری و حفظ اصالت صورت پذیرد.
طرح گل پتو قاب سینی
ایرنا: کمبود حمایت مالی و ضمانت خرید طرح‌های بومی چه ضربه‌هایی به روند توسعه طرح‌های جدید زده است؟
یکی از مشکلات اساسی در صنعت قالیبافی استان، نابرابری در مقایسه با دیگر مراکز صنعتی کشور مانند اصفهان، تهران و کرمان است. هزینه‌های طراحی و رنگ‌آمیزی در این منطقه، پایین‌تر از حد معمول و در نتیجه بهره‌وری و کیفیت اقتصادی طرح‌ها و همچنین انگیزه طراحان محدود در استان کاهش یافته است. در حالی که در شهرهای بزرگی مانند تهران، قیمت کار طراحی به چندین برابر می‌رسد، طراحان بومی از نظر اقتصادی فاقد انگیزه لازم برای نوآوری و توسعه هستند؛ چراکه زحمات و مهارت آنها به‌درستی ارزیابی نمی‌شود.
ایرنا: برای جلوگیری از فراموش‌شدن طرح‌های اصیل و درعین‌حال توسعه طرح‌های جدید چه سازوکاری لازم است؟
در مواجهه با این چالش‌ها، تنها راهکار موثر، انجام تحلیل و سنجش دقیق سلیقه‌های مصرف‌کنندگان است. بهره‌گیری از فناوری‌های پیشرفته مانند هوش مصنوعی می‌تواند در شناخت ترجیحات بازار و طراحی بر اساس آن نقش مهمی ایفا کند. باید طرح‌ها هم در قالب طرح‌های اصیل و هم در قالب‌های مدرن و مینیمال طراحی و بافته شوند تا مخاطبان متنوع چه در داخل و چه در بازارهای بین‌المللی، رغبت نشان دهند.
ایرنا: آینده طراحی فرش استان را با توجه به روندهای جهانی (مینیمالیسم، مدرنیسم، رنگ‌های خنثی ) چگونه پیش‌بینی می‌کنید؟
با عنایت به روند جهانی شدن و جنبش‌های سلیقه‌ای در طراحی فرش، این سبک‌ها نظیر طرح‌های خشتی، قابی و لچک‌ترنج در آینده کاهش یافته و جای خود را به طرح‌های مینیمال، با رنگ‌های هم‌خوان و هارمونیک خواهند داد. در نتیجه، اگر فرش استان بخواهد در مسیر توسعه پایداری باقی بماند، باید به سمت نوآوری و سازگاری با روندهای جهانی حرکت کند، در غیر این‌صورت احتمال رکود و فراموشی میراث‌فرهنگی منطقه وجود دارد.
فرش دایره‌ای با طرح و رنگ جدید
به گزارش ایرنا، کاربرد رنگ‌های زیبا با استفاده از عصاره گل‌ها و گیاهان و مواد اولیه طبیعی، شادابی و سرزنده بودن طرح‌ها و نقشه‌ها، انتخاب رنگ، ثبات گیاهی رنگ‌ها، پُرز بلند، دقت در بافت و قیمت مناسب از جمله ویژگی‌های فرش چهارمحال و بختیاری به شمار می‌رود.
فرش این استان مطابق با معاهده بین‌المللی لیبسون که جمهوری اسلامی ایران با تصویب مجلس شورای اسلامی در سال ۱۳۸۰ به آن ملحق شد، به ثبت جهانی نشان جغرافیایی رسید و در سال ۹۶ نیز لوح ثبت جهانی فرش بختیاری با حضور رییس مرکز ملی فرش ایران در شهرکرد رونمایی شد.
بر اساس نظر برخی از محققان، طرح فرش «سرو» و «کاج» که به عنوان اصلی‌ترین طرح آریایی مطرح است از نمونه‌های بارز طرح‌های قالی این استان به شمار می‌رود.