به گزارش خبرگزاری بین‌المللی اهل‌بیت(ع) ـ ابنا ـ نشست علمی «تأثیر سیره اهل‌بیت (ع) در شکل‌گیری سنت‌های عاشورایی شیعیان» در روز دوشنبه، ۲۶ آبان ۱۴۰۴، در انجمن تاریخ‌پژوهان قم برگزار شد. این نشست، سومین برنامه از سلسله‌نشست‌های «آیین عزاداری در زیست اجتماعی مسلمانان» بود. حجت الاسلام و المسلمین دکتر محمدعلی رحیمی ثابت، مدیر پیشین پژوهشی نرم‌افزار جامع تاریخ اسلام و پایگاه جامع تاریخ، ضمن ارائه مباحثی مفصل، تداوم و ماندگاری سنت‌های عاشورایی را مرهون پوشش دادن نیازهای بنیادی و فطری بشر توسط سیره ائمه معصومین (ع) دانست.
به گزارش خبرنگار ابنا، حجت الاسلام و المسلمین دکتر رحیمی ثابت، محورهای بحث خود را بر سه پرسش بنا نهاد: سنت‌های عاشورایی در سیره ائمه (ع) چیست؟ چرایی و چگونگی تأثیر این سیره در شکل‌گیری سنت‌های شیعیان چگونه است؟ و سنت‌های عاشورایی ماندگار شده کدامند؟
وی سیره را مجموعه‌ای از قواعد و سبک رفتار قولی، فعلی و تقریری ائمه معصومین (ع) در قبال قیام عاشورا تعریف کرد که از طریق اخبار و روایات به دست می‌آید. سنت عاشورایی نیز مفهومی فراگیر است که شامل تمامی رفتارها، باورها، اعتقادات، آیین‌ها، آداب و رسوم و اقداماتی است که شیعیان در پیوند با امام حسین (ع)، قیام عاشورا و واقعه کربلا انجام داده‌اند؛ از این رو، واژه عاشورا مفهومی گسترده‌تر از دهم محرم را در برمی‌گیرد.
تکنیک‌های روان‌شناسانه اهل‌بیت (ع) برای ماندگاری قیام
دکتر رحیمی ثابت در تبیین چرایی ماندگاری سیره اهل‌بیت (ع)، این امر را به دو دلیل اصلی مرتبط دانست:
الف) اعتبار پیام‌فرست و مقبولیت پیام: ائمه معصومین (ع) به عنوان منتقل‌کنندگان پیام قیام، نزد همه مسلمانان محترم بودند؛ شیعیان آنان را امام و غیرشیعیان (اهل سنت) آنان را عالمان دین می‌دانستند. همچنین، خود پیام (سنت‌های عاشورایی)، که دعوت به تقوا، زیارت و حفظ کرامت انسانی است، مقبولیت دارد.
ب) پوشش دادن نیازهای اساسی مخاطب: دکتر رحیمی ثابت تصریح کرد که سیره اهل‌بیت (ع) در خصوص عاشورا، نیازهای اساسی مخاطب (عموم بشر) را پوشش می‌دهد. وی با استناد به حدیثی از امام صادق (ع)، نیازهای مردم در این دنیای فانی را چهار چیز دانست: «بی‌نیازی (غنا)، آسایش (دعه)، کمی غم و غصه و عزت».
وی این چهار نیاز را با سلسله مراتب نیازهای بشری که توسط اندیشمندان غربی مانند مازلو (شامل نیازهای جسمی، ایمنی، عشق و تعلق، عزت نفس و خودشکوفایی) مطرح شده، هم‌خوان دانست. وی افزود: سیره عاشورایی به ماهیت دو بُعدی انسان (مادی از گِل و معنوی از روح الهی) توجه کرده و نیازهای هر دو بُعد را تأمین می‌کند:
-
پوشش نیاز به امنیت: زیارت امام حسین (ع) ایمنی‌بخش است؛ هم در دنیا و هم از خوف و فزع اکبر روز قیامت.
-
پوشش نیازهای مادی: زیارت سبب وسعت رزق و طول عمر می‌شود.
-
پوشش نیازهای معنوی: زیارت سبب بخشش گناهان گذشته و آینده و توفیق توبه می‌شود.
این انطباق سیره با نیازهای بشری، علت ماندگاری و انتقال ارزش‌های عاشورا از نسلی به نسل دیگر است.
نه رکن اصلی سیره ائمه (ع) در احیای عاشورا
رحیمی ثابت با دسته‌بندی روایات ائمه معصومین (ع)، ۹ رکن اصلی سیره که منجر به شکل‌گیری سنت‌های عاشورایی شده است را به شرح زیر برشمرد:
-
تأکید بر ویژه و خاص بودن شخصیت امام حسین (ع): مانند روایت «حسین منی و أنا من حسین» که وی را یکی از پنج تن آل عبا (ع) معرفی می‌کند.
-
ویژگی خاص شهادت امام حسین (ع): تأکید بر مظلومیت و عظمت شهادت وی، حتی قبل از ولادت وی، و اینکه «لا یَومَ کَیَومِکَ یا اباعَبدِالله».
-
ویژگی خاص تربت امام حسین (ع): خاص بودن تربت وی که برای سایر ائمه (ع) نیست؛ مانند فضیلت سجده بر آن، تسبیح با آن، و اینکه شفای هر دردی و ایمنی از هر ترسی است.
-
قبولی دعا تحت قبه و نسل ائمه (ع): اجابت دعا زیر قبه آن حضرت و اینکه ائمه بعدی از نسل وی هستند. همچنین، ایام زیارت زائران از عمرشان محسوب نمی‌شود.
-
تأویل آیات قرآن (جری و تأویل): تعویل آیاتی مانند «وَلَا تَقْتُلُوا النَّفْسَ الَّتِی حَرَّمَ اللَّهُ إِلَّا بِالْحَقِّ...» به امام حسین (ع)، یا آیاتی که در شأن پنج تن آل عبا (ع) نازل شده است.
-
روش احیای قیام از طریق خطبه‌ها: سیره حضرت سجاد (ع) و حضرت زینب (س) در برملا ساختن جنایت‌های یزید و معرفی امام حسین (ع) به عنوان بزرگ‌ترین افتخار خاندان پیامبر (ص).
-
نقل مظلومیت و تشویق به عزاداری: تأکید بر گریه و عزاداری، مانند روایت «أَنَا قَتِیلُ الْعَبْرَةِ، لَا یَذْکُرُنِی مُؤْمِنٌ إِلَّا بَکَی» و نیز «نَفَسُ الْمَحْمُومِ لِظُلْمِنَا تَسْبِیحٌ وَ هَمُّهُ لَنَا عِبَادَةٌ».
-
تشویق به شعر و مرثیه‌سرایی: ائمه (ع) شاعران را به مرثیه‌سرایی تشویق می‌کردند، چرا که شعر قوی‌ترین رسانه بشر است. امام صادق (ع) وعده بهشت و مغفرت به کسانی داد که برای امام حسین (ع) شعر بگویند، بگریند و بگریانند.
-
تشویق و ترغیب به زیارت امام حسین (ع): روایات متعدد زیارت وی را افضل اعمال و فریضه‌ای واجب بر هر مسلمی شمرده‌اند و به آثار آن چون وسعت رزق، طول عمر و بخشش گناهان اشاره شده است.
نمونه‌های تاریخی سنت‌های عاشورایی (۶۵۶ تا ۹۰۷ هجری قمری)
رحیمی ثابت در بخش پایانی، به تبلور سیره اهل‌بیت (ع) در قالب سنت‌های اجتماعی شیعیان ایران در مقطع حساس سقوط عباسیان تا ظهور صفویه (۶۵۶ تا ۹۰۷ هجری قمری) اشاره کرد که این سنت‌ها هم در میان توده‌های مردم و هم در طبقه نخبگان (حاکمان، علما و صوفیان) نمود یافت:
الف) سنت‌های عمومی:
-
سنت منقبت‌خوانی: رواج قشری از مناقب‌خوان‌ها در میان مردم عادی که در کوچه و بازار به نقل داستان‌ها و فضائل ائمه (ع)، به‌ویژه امام حسین (ع)، می‌پرداختند.
-
تشبیه وقایع مهم به عاشورا: مردم، کشته شدن یا ظلم دیدن اشخاص مشهور (به‌خصوص سادات) را به وقایع کربلا مرتبط می‌ساختند؛ نظیر تشبیه شهادت سلطان حیدر صفوی (جد شاه اسماعیل) در درگیری‌ها به جدش امام حسین (ع) در مقابل یزیدیان زمان.
ب) سنت‌های نخبگانی و حکومتی:
-
سنت زیارت و آبادانی عتبات: اهتمام به زیارت در میان حاکمان و سرداران مغول و تیموری (مانند قازان خان و سلطان محمد خدابنده) گزارش شده است. قازان خان مغول نهری از فرات به کربلا کشید (معروف به نهر قازانی) و صحرای کربلا را به باغستان و نخلستان وسیعی تبدیل کرد.
-
نقل فضائل و مناقب: تألیف کتب و مقتل‌ها در مناقب اهل‌بیت (ع) توسط علما و عرفا که این مقطع را از لحاظ کثرت تألیف در این حوزه ویژه می‌سازد.
-
تفکر اولویت حق حکومت برای سادات حسینی: درگیری‌های سیاسی موجب تقویت این تفکر شد؛ مانند معرفی سید علاءالدین ترمذی توسط سلطان محمد خوارزمشاه به عنوان صاحب حق خلافت، و اعلام لشکرکشی تیمور یا قازان خان به شام به هدف انتقام خون امام حسین (ع) از شامیان.
-
تغییر سبک پوشش (به ویژه در ایام خاص): گزارش‌هایی از پوشیدن لباس سیاه در میان متصوفه (مانند نوربخشیه) به نشانه عزاداری دائمی برای امام حسین (ع) وجود دارد.
رحیمی ثابت در پایان تأکید کرد که تمامی این سنت‌ها ریشه در سیره اهل‌بیت (ع) در تشویق به عزاداری، زیارت و درک منزلت ویژه امام حسین (ع) دارد.
رزومه و سوابق محمدعلی رحیمی ثابت
حجت الاسلام و المسلمین دکتر محمدعلی رحیمی ثابت، پژوهشگر و استاد برجسته در حوزه تاریخ، بیش از بیست سال است که در حوزه تاریخ مشغول فعالیت‌های علمی است. وی مدیر گروه تاریخ مرکز تحقیقات علوم اسلامی نور، مدیر پژوهشی نرم‌افزار تاریخ اسلام، مدیر پژوهشی نرم‌افزار جامع منابع تاریخ، و همچنین مدیر پژوهشی پایگاه جامع تاریخ بوده است. او در حوزه سنت‌های عاشورایی در میان مردم ایران در دوره تاریخی ۶۵۶ تا ۹۰۷ هجری قمری (سقوط خلافت عباسی تا برآمدن صفویه) پژوهش تخصصی داشته است. از آثار وی می‌توان به مقالات زیر اشاره کرد:
-
مقاله «راز ماندگاری پیام عاشورا: تحلیل ارتباطی سیره معصومان (ع)» که در فصلنامه تاریخ اسلام به چاپ رسیده است.
-
مقاله «تأثیر سنت‌های عاشورایی حاکمان در گسترش تشیع در ایران، ۶۵۶ تا ۹۰۷ (از سقوط خلافت عباسی تا تأسیس دولت صفویه)»
-
مقاله «نقش سنت‌های عاشورایی مردمی در شکل‌گیری فرهنگ عاشورایی در ایران، ۶۵۶ تا ۹۰۷» که در فصلنامه تاریخ تشیع (یا شیعه‌شناسی) دانشگاه ادیان و مقاله «سنت‌های عاشورایی حاکمان» نیز در فصلنامه تاریخ اسلام دانشگاه باقرالعلوم (ع) به چاپ رسیده است.
علاوه بر این مقالات، وی دو پایان‌نامه در همین موضوعات به انجام رسانده است:
• پایان‌نامه کارشناسی ارشد با عنوان «سیره اهل‌بیت (ع) در زمینه ماندگاری و انتقال پیام قیام عاشورا» در رشته تاریخ اسلام دانشگاه باقرالعلوم (ع)، با راهنمایی دکتر الویری و مشاوره دکتر خان‌محمدی.
• پایان‌نامه دکتری با عنوان «سنت‌های عاشورایی شیعیان ایران از سقوط بغداد تا تأسیس دولت صفویه (۶۵۶ تا ۹۰۷)» در دانشگاه آزاد اسلامی نجف‌آباد، با راهنمایی دکتر الویری و مشاوره دکتر علی‌رضا ابطحی.
......
پایان پیام/