به گزارش خبرنگار هنرهای تجسمی ایرنا، به مناسبت سالروز درگذشت زنده یاد، حبیب‌الله فضائلی، آیین نکوداشت و نمایشگاه هنری ـ پژوهشی «مرقعِ فضائل» نیمه دوم آبان ماه در نگارخانه «ترانه باران» برگزار شد.
«مرقعِ فضائل» دربرگیرنده مجموعه‌ای از آثار برجای‌مانده از آن استاد فضائلی از جمله قطعاتی در خطوط نستعلیق، ثلث، کوفی، نسخ، رقاع و خطوط تزیینی، همچنین طومارهای کتیبه‌نگاری، لوحه‌نویسی، ابزار کتابت و برگزیده‌ای از اسناد تاریخی و یادگارهای مکتوب آن هنرمند نامدار بود.
حبیب‌الله فضائلی (۱۳۰۱-۱۳۷۶ش) روحانی، خوشنویس، شاعر، کاتب و پژوهشگر، نزد اساتیدی همچون محمدابراهیم فضائلی، میر محمدمهدی خلیقی‌پور، حسن زرین‌خط و علی‌اکبر کاوه تعلیم دید و شعبه انجمن خوشنویسان ایران را در اصفهان تأسیس کرد.
کتیبه‌های حرم امام رضا(ع) در مشهد، حرم حضرت زینب(س) و حرم حضرت رقیه در سوریه، حرم عسکریین، حرم امام حسین(ع)، مسجدها و حسینیه‌های اصفهان، شیراز، اهواز و تهران به قلم او نگارش یافت و کتابهای «اطلس خط» و «قرآن کریم به کتابت فضائلی»، «گنجینة الاسرار» و «قصائد عمان سامانی» از آثار اوست.
به این بهانه با دکتر سیده محبوبه کاظمی دولابی، مدیر مسئول نگارخانه ترانه باران، محقق، توسعه‌گر فرهنگی، موسس حراج تخصصی خط و خوشنویسی باران در خصوص جایگاه و آثار استاد فضائلی به گفت و گو نشستیم.
در خصوص استاد حبیب‌الله فضائلی و جایگاه او در خط و خوشنویسی ایران توضیح بدهید؟
استاد فضائلی از معدود هنرمندانی بود که توانست میان تجربه‌های عملی و مطالعات نظری خود، پیوندی را برقرار کند. او با تالیف دو اثر ماندگار «اطلس خط» و «تعلیم خط»، دانش نظام‌مندی از خوشنویسی را بوجود آورد، و در این دو تالیف قواعد و تناسبات خطوط کلاسیک را از سطح تجربه فردی در عرصه پژوهش و آموزش ثبت کرد. معتقدم این دو وجه خلق اثر و تالیف، جایگاه ویژه و ممتازی برای استاد فضائلی در تاریخ هنر ایران، شکل داده است.
نمایشگاه «مرقعِ فضائل» با چه رویکرد و تمرکزی به معرفی آثار استاد فضائلی پرداخت؟
از ابعاد اصلی فعالیت گالری ترانه باران، رویکرد پژوهشی محور است. در این رویداد، تمرکز اصلی را بر معرفی آثار و یادگاری‌های این هنرمند فقید گذاشتیم. برقراری پیوند میان مشق و پژوهش، کتیبه‌ها و لوحه‌های استاد، به نمایش گذاشته شد. آثار ارائه شده، نشان‌دهنده تسلط او بر اصول ترکیب، تناسب و هارمونی در خطوط ثلث و نسخ بود. همچنین از دیگر بخش‌های این رویداد، نمایش اتودها، مشق‌ها و تمرین‌های اولیه این هنرمند به منظور شکل گیری، فرآیند خلق، تحول و فن و توانایی این خوشنویس فقید، با نگاهی آموزشی و تحلیلی بود که این اتفاق در حوزه برپایی نمایش آثار خوشنویسی، کم سابقه است. فکر می‌کنم این نمایشگاه توانست، ساختاری از زیبایی شناسی و منطق طراحی خط را با درک تازه‌ای از ساز و کار آثار استاد فضائلی در وزن و ترکیب حروف، ایجاد کند.
به حبیب‌الله فضائلی، «خوشنویس حکیم» می‌گفتند، به نظر شما، تفسیر این عنوان چیست؟
از دیدگاه من، این لقب به حق درست، اشاره‌ای به پیوند میان خِرد و هنر او دارد. استاد فضائلی در تمام عمر، در کنار نمایش مهارت‌هایش، به دنبال انتقال دانش خوشنویسی بوده که موضوع بسیار مهمی است. همچنین در گذشته، هنرمندانی بودند که مشق‌هایشان را دور می‌ریختند، و تنها آثار زیبا و نهایی از آنها باقی مانده، اما استاد فضائلی این کار را انجام نداده است. نگاه او به خط، حکیمانه و نظام‌مند بوده، و در کنار نگاه و بازتعریف اصول زیبایی‌شناسی سنتی در قالب منطق و آموزش، ویژگی پژوهش‌گرایانه و اخلاق معلمی او، فضائلی را در جایگاه خوشنویس حکیم قرار می‌دهد.
سهم استاد فضائلی در احیای خط ثلث چه بود؟
نقش او بنیادین بود. استاد فضائلی، مطالعات دقیقی بر نسخه‌های خطی تاریخی، قواعد این خط، نسبت‌های قلم، قوس و ترکیب حروف داشت. در نهایت، قواعد علمی و آموزشی از خط ثلث ارائه داد که بسیاری از شاگردان و خوشنویسان بعد از او، شیوه آموزش و دستورالعمل‌های استاد فضائلی را دنبال کردند.
نمایش طومارهای کتیبه‌ای استاد فضائلی چه تاثیری بر مخاطب گذاشته است؟
در مورد طومارها و لوحه‌نویسی‌ها و توجه به میراث مکتب اصفهان در آثار این هنرمند، او توانست، پیوند میان خط و معماری را به گونه‌ای احیا کند. به طور مثال در حوزه صنایع دستی، اگر برای قلم‌کاری، کتیبه‌ای می‌نوشت، به دلیل عمق در قلم کاری، ترکیب بندی متفاوتی خلق می کرد، اما در خوشنویسی روی کاشی به دلیل عدم نیاز به عمق، با ترکیب بندی متفاوتی روبه‌رو می‌شویم. همچنین آثار او، تلاشی مداوم برای روح معماری ایرانی بود، و استاد فضائلی با نگاه و دانش خود، پیوندی میان خوشنویسی، صنایع دستی و معماری برقرار کرده بود.
نظر شما در مورد خطوط ابداعی و تفننی که استاد فضائلی در کتیبه نگاری معاصر انجام می‌داد، چیست؟
در بحث کتیبه نگاری معاصر، این استاد، دست به نوآوری و تحولاتی زد. از منظر من، او علاوه بر وفاداری به اطول سنتی خوشنویسی، در جاهایی، با تغییر نسبت حروف، استفاده از فضاهای منفی، و ترکیب خط با عناصر تذهیب و رنگ، زبان تازه‌ای در کتیبه نگاری پدید آورد. استاد فضائلی با بازخوانی آگاهانه از کتیبه نگاری، هم اصالت تاریخی آن را حفظ کرد و هم نیازهای معاصر معماری و طراحی را پاسخ داد.
تفاوت کتیبه نگاری در سنت هنر ایرانی اسلامی با کتیبه نگاری معاصر را در چه می بینید؟
در نگاه کلی، از لحظ کاربرد، استفاده از کتیبه نگاری در معماری و هنر معاصر نسبت به گذشته، بسیار کم شده است. در گذشته علاوه بر اماکن مذهبی و ادبی، در بسیاری از سَر درب و دیوار خانه‌ها و مغازه‌ها از کتیبه نگاری استفاده می‌شد و کاربرد داشت. اما در دوره معاصر این کاربرد، از دست رفته و شاید امروزه کتیبه‌ها برای گالری‌ها و قاب‌ها نوشته و ساخته می‌شود. علاوه بر این، همچنین کتیبه‌ها در اماکن مذهبی و ادبی کاربرد دارد و آن بحث و حرمتِ میان معنا و خط و همچنان ساختار هندسی آن حفظ شده و همانند گذشته پیام معنوی و زیبایی شناسی در دل کتیبه‌ها باقی مانده است.
در نهایت با توجه به این صحبت‌ها، نقش گالری‌ها در حوزه پژوهشی آثار هنری را مهم می‌دانید؟
نمایشگاه «مرقعِ فضائلی» تاکیدی بر رویکر فرهنگی پژوهشی گالری‌ها است. معتقدم فعالیت و نقش گالری‌ها در توسعه فرهنگی و بالا بردن آگاهی جامعه، بخصوص جامعه تخصصی و هنر دوست، نیاز به بازتعریف دارد.
گالری ها باید به شکل یک دانشگاه عمل کنند و همزمان هنر را با دانش پیوند بزنند و ارائه بدهند. در این نمایشگاه با روند خلق آثار استاد فضائلی آشنا شدیم، اسباب کتابت و اتودها و مشق‌های او را دیدیم. با توجه به اینکه استاد فضائلی، استاد هفت قلم بود و هفت خط را به زیبایی می‌نوشت، در این رویداد با نشان دادن ابزار کار استاد و مشق‌هایش، روند زیست هنری و نیز تصویری جامع از کارنامه هنری و اندیشمندی او را به مخاطب نشان دادیم. این نوع نمایشگاه‌ها با رویکرد پژوهشی برای مخاطبان بویژه برای آن‌هایی که به دنبال دانسته‌های بیشتری از هنرمند و روند خلق هنری او هستند، جذاب و آموزنده است.
* گفت وگو از صبا موسوی