به گزارش خبرگزاری تسنیم از قم، در دهه‌های اخیر، ظهور و رشد انفجاری فناوری‌های نوین، به‌ویژه هوش مصنوعی مولد (Generative AI)، جهان را در برابر یک تحول بنیادین قرار داده است. این تحول، صرفاً یک جهش تکنولوژیک نیست؛ بلکه چالش‌ها و فرصت‌های عمیقی را در ساحت‌های معرفتی، اخلاقی و تمدنی پیش روی تمامی نهادهای فکری و فرهنگی قرار داده است. در این میان، حوزه‌های علمیه که بنیان‌گذار و پاسدار مبانی اصیل انسان‌شناسی و جهان‌شناسی اسلامی هستند، نمی‌توانند نسبت به این موج بی‌تفاوت باشند.

توجه روزافزون حوزه به این عرصه، که در برگزاری نشست‌ها، دوره‌های آموزشی و شکل‌گیری ساختارهای راهبردی منعکس شده، نشان‌دهنده‌ درک اهمیت این تغییر بنیادین است. دکتر محمدرضا قاسمی، به عنوان یکی از اعضای فعال در شورای هوش مصنوعی حوزه‌های علمیه، در خط مقدم این گفتمان قرار دارند. دیدگاه وی حاکی از آن است که ورود حوزه به این عرصه صرفاً یک واکنش انفعالی به تکنولوژی نیست، بلکه تلاشی هدفمند برای ایفای «نقش‌آفرینی تمدنی» است.

این نقش‌آفرینی نه فقط در استفاده از ابزارهای موجود، بلکه در تحلیل عمیق مبانی فلسفی و معرفتی هوش مصنوعی نهفته است؛ ظرفیتی که حوزه‌های علمیه به واسطه‌ی غنای متون فلسفی و کلامی خود، به طور بالقوه از آن برخوردارند. با این حال، همان‌طور که دکتر محمد رضا قاسمی اشاره می‌کنند، فاصله میان وضعیت فعلی و افق مطلوب، که همان «نظام‌سازی و الگوسازی مبتنی بر مبانی انسان‌شناسی اسلامی» در طراحی سیستم‌های هوش مصنوعی است، همچنان قابل توجه است.

در این مصاحبه، قصد داریم با دکتر قاسمی به گفت‌وگو بنشینیم و ابعاد مختلف این رویکرد نوین را بررسی کنیم؛ چگونه می‌توان از ظرفیت‌های معرفتی حوزه برای نقد و بازتولید «نظام معنایی» هوش مصنوعی استفاده کرد و گام‌های بعدی حوزه برای حضور تأثیرگذار و تمدن‌ساز در عصر هوش مصنوعی چیست؟ مشروح این گفت‌وگو را در ادامه بخوانید:

تسنیم: از دیدگاه جنابعالی، رویکرد رسمی و کلانِ حوزه‌های علمیه نسبت به ظهور و گسترش فناوری‌های نوین، به‌ویژه هوش مصنوعی، در حال حاضر چگونه تعریف می‌شود؟ آیا این رویکرد بیشتر واکنشی است یا مبتنی بر پیش‌بینی و نقش‌آفرینی؟

حوزه در سال‌های اخیر، به‌ویژه پس از رشد فناوری‌های زبانی و هوش مصنوعی مولد، توجه ویژه و مضاعفی بر حضور فعال در این عرصه داشته است. هم برگزاری نشست‌ها و همایش‌های هوش مصنوعی و هم دوره‌های آموزشی و ترویجی در این زمینه حاکی از رشد چنین رویکردی‌ست.

حوزه‌های علمیه از حیث مبانی فلسفی و توانایی بر انسان‌شناسی، ظرفیت بسیار بالایی برای نقد مبانی معرفتی و ماهیت‌شناختی هوش مصنوعی دارد. در سطح مدیریتی و راهبردی نیز سازوکار هایی برای «نقش‌آفرینی تمدنی» در این عرصه ترسیم کرده است. حضور اساتید مبرّز و متخصّص هوش مصنوعی در مراکزی مانند «مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی نور» توانسته منشأ فعالیت‌های بزرگ و مثبتی شود.

بازتعریف حریم خصوصی و مالکیت داده در پرتو قواعد فقهی

البته باید توجه داشت که وضعیت فعلی با آن‌چه مطلوب است هنوز فاصله بسیار دارد. حوزه باید به سمت «نقش‌آفرینی معرفتی و تمدنی» حرکت کند و در طراحی نظام‌های هوش مصنوعی مبتنی بر مبانی انسان‌شناسی اسلامی الگوسازی کند. هوش مصنوعی نباید صرفاً به‌مثابه ابزار دیده شود، بلکه ضرورت دارد «نظام معنایی» آن تحلیل و بازتولید شود.

تسنیم: با توجه به پیچیدگی‌های اخلاقی، حقوقی و اجتماعی هوش مصنوعی (مانند مالکیت داده‌ها، تصمیم‌گیری‌های خودکار، و مرزهای حریم خصوصی)، مهم‌ترین چالش‌هایی که فقه و اجتهاد حوزوی در مواجهه با این پدیده‌ها با آن روبروست چیست و حوزه چه میزان توانسته است مبانی نظری لازم برای پاسخگویی به این مسائل را فراهم کند؟

نخستین چالش فقه اسلامی در مواجهه با فناوری‌های نوپدید، «موضوع‌شناسی دقیق» است. مشکل اصلی این است که این موضوعات هنوز در نظام فقهی تعریف روشن و مورد توافقی ندارند. از سوی دیگر نمی‌شود بر تعاریفی که غرب برای این ابزارها ارائه می‌کند تکیه کرد، زیرا خاستگاه این تعاریف «علوم شناختی»ست که از پایه و مبنا با رویکرد اعتقادی اسلام در تضاد و تعارض است. بازتعریف این موضوعات اولین کار ضروری فقهاست.

مسئله دوم بحث از «مسئولیت و تکلیف» است. در این زمینه کرسی‌های درس خارجی تشکیل شده، ولی هنوز تا دستیابی به محصول و نتیجه فاصله هست. ابزارهای هوش مصنوعی سبب اتخاذ تصمیماتی می‌شوند که بدون قصد آگاهانه بوده و توسط عامل‌های خودکار گرفته می‌شوند. فقها باید تبیین کنند که در چنین سیستم‌هایی مسئولیت به طراح، کاربر، یا خود سامانه تعلق می‌گیرد و یا ترکیبی از آن‌ها با نسبت‌های مختلف٬ این از بحث‌هایی‌ست که هنوز باقی‌مانده است.

بحث دیگر «حریم خصوصی و مالکیت داده» است. در فقه اسلامی با قواعدی مانند «حرمت تجسس»، «حق الناس» و «احترام مال غیر» مواجه هستیم. اما با رشد هوش مصنوعی این حوزه‌ها به شدّت تحت تأثیر قرار گرفته و به خطر می‌افتند. این مبانی فقهی باید در فضای داده‌های کلان و هوش مصنوعی بازتعریف شوند.

تسنیم: با تمرکز بر دستاوردهای ملموس، لطفاً مهم‌ترین اقدامات و نتایج عملیاتی که پژوهشگران و مراکز مرتبط حوزوی تا به امروز در زمینه بومی‌سازی، نقد یا توسعه ابزارهای مبتنی بر هوش مصنوعی ارائه کرده‌اند را تشریح فرمایید.

در سه زمینه می‌توان مشاهده کرد که پژوهش‌ها و فعالیت‌های مفیدی به انجام رسیده؛ بومی‌سازی، نقد مبانی و کاربرد دینی. پروژه‌های حدیث‌شناسی و تولید نرم‌افزارهایی که می‌توانند احادیث مشابه را شناسایی کنند، واژگان را ریشه‌یابی کرده و یا اِعراب‌گذاری نمایند، از نمونه‌های بومی‌سازی شده هوش مصنوعی به شمار می‌روند.

نیاز به نظام جامع آموزشی برای طلاب علاقمند به فناوری‌های پیشرفته

در زمینه نقد مبانی هوش مصنوعی نیز نشست‌هایی برگزار شده و برخی اساتید فلسفه، نقدهای جدی بر مبانی فلسفی هوش مصنوعی غربی به‌ویژه نگرش انسان‌محور و اومانیستی آن وارد کرده‌اند. بحث‌هایی که همچنان ادامه دارد و مقالاتی نیز در این خصوص منتشر شده است.

در عرصه کاربردی نیز تولید سامانه‌های «نجم» یا «دین‌دان» از مثال‌های عینی کاربردی هوش مصنوعی‌ست. طراحی «چت بات های گفت وگو با قرآن و احادیث و تفاسیر» یعنی ابزارهایی که می‌توانند متون اسلامی را پردازش کنند از دیگر دستاوردهای حوزه‌های علمیه و مراکز پژوهشی آن است.

تسنیم: آیا حوزه علمیه در تربیت طلاب و فضلا با تخصص ترکیبی (علوم دینی و فناوری‌های پیشرفته) موفق عمل کرده است؟ به نظر شما، نظام آموزشی فعلی تا چه میزان توانسته است انتظارات طلاب علاقه‌مند به ورود به این عرصه را برآورده سازد و چه خلاءهایی وجود دارد؟

از بزرگ‌ترین دستاوردهای حوزه‌های علمیه جذب متخصصان و تحصیل‌کردگان رشته‌های تخصصی هوش مصنوعی‌ است. افرادی که دارای مدارک تحصیلی دانشگاهی بوده و بر اساس تکلیفی که تشخیص داده‌اند به‌عنوان طلبه در مسیر آموزشی حوزه قرار گرفته و یا در مراکز پژوهشی حوزه مشغول فعالیت شده‌اند. این کارشناسان تأثیر زیادی بر رشد و فراگیر شدن آموزش‌های هوش مصنوعی در حوزه گذاشته‌اند.

تاکنون دوره‌های آموزشی ویژه‌ای تحت اشراف همین متخصصان برای تربیت نیروی انسانی در حوزه‌ها و برای طلبه‌ها و روحانیون برگزار شده است که البته جا دارد تا گسترش یافته و نظام جامعی برای آن تدوین شود. بحمدالله برنامه‌هایی وجود دارد تا یک دانشگاه بین‌المللی تخصصی هوش مصنوعی نیز تأسیس شود.

تسنیم: پژوهشگر حوزوی با چه سازوکارهایی می‌تواند از ابزارهای هوش مصنوعی (مانند مدل‌های زبانی بزرگ) برای ارتقای کیفیت تبلیغ، پاسخگویی به شبهات دینی در فضای مجازی، و ترویج معارف اهل بیت (ع) به شیوه‌ای نوین و مؤثر استفاده کند؟

هوش مصنوعی، به‌ویژه مدل‌های زبانی بزرگ فرصت‌های کم‌نظیری برای تحول در تبلیغ دینی فراهم کرده‌اند. پژوهشگران حوزوی از این ابزارها در چند جهت استفاده می‌کنند: نخست در «شخصی‌سازی محتوا»، یعنی متناسب کردن مطالب و محتوای تبلیغی با سن، جنسیّت، تحصیلات، علاقه و پیش‌زمینه فرهنگی مخاطب. دوم در افزایش «سرعت پاسخگویی به شبهات». چرا که این ابزارهای هوشمند از یک سو می‌توانند مطالب و موضوعات مطرح شده در فضای مجازی و در پیام‌رسان‌ها را بسامدسنجی کرده و مهم‌ترین شبهات را پیدا کنند و از سوی دیگر، با دسترسی به متون علمی به مبلغان کمک کنند تا پاسخ شبهات اعتقادی یا فقهی را سریع‌تر بیابند.

نیاز به نهاد دیده‌بان و سیاست‌گذار کلان هوش مصنوعی در حوزه

تسنیم: اگر قرار باشد یک افق چندساله برای ورود مؤثرتر و عمیق‌تر حوزه‌های علمیه به عرصه هوش مصنوعی ترسیم شود، مهم‌ترین توصیه‌ها و اولویت‌های راهبردی شما برای مدیران و پژوهشگران این عرصه چه خواهد بود؟

اولویت اول توجه به بافت و ساختار عملکردی حوزه‌های علمیه است. طلاب علوم دینی و روحانیون از قدیم یک آزادی خاصی در بهره‌گیری از دانش و اتخاذ رویکردهای پژوهشی و تبلیغی داشته‌اند و به‌سادگی تسلیم الزام‌های ساختاری نمی‌شوند. این رویکرد در حوزه‌ها نهادینه شده است و عامل اصلی استقلال علمی حوزه‌هاست. به این معنا که هر روحانی خود تصمیم می‌گیرد که به چه نحوی از ابزارها استفاده کرده و محتوا و روش را انتخاب کند.

بنابراین توجه مرکز مدیریت حوزه‌ها در ترسیم افق چندساله برای ورود عمیق‌تر به عرصه هوش مصنوعی بایستی مبتنی بر تسهیل‌گری باشد. ایجاد فضا و ابزارهایی که فرصت تدوین «دکترین هوش مصنوعی» را فراهم کند. امکانی ایجاد شود تا بحث‌های فقهی، فلسفی و اخلاقی هوش مصنوعی گسترش یابد. آزمایشگاه‌های هوش مصنوعی توسعه یابد تا طلاب و روحانیون متخصّص بتوانند مدل‌ها و الگوریتم‌های جدید را طراحی و بررسی و اثرسنجی کنند.

لازم است نهادی تأسیس شود تا دیده بانی و سیاست‌گذاری‌های کلان در این عرصه‌ها را بر عهده داشته باشد. نهادی که قادر باشد با دانشگاه‌ها، نهاد های حاکمیتی و دولتی در عرصه فناوری، شرکت‌ها هسته‌های فناور و مراکز فناوری در سطح بین‌الملل همکاری راهبردی برقرار کند.

به نظر می‌رسد با این توجهات و با اتخاذ تدابیر مناسب و به‌موقع بتوان از تهدیدهای هوش مصنوعی عبور کرد و از آن به‌مثابه فرصتی تاریخی برای ارتقای حضور دین در جهانی که دیجیتالی‌شده بهره گرفت.

انتهای پیام/