سرویس میهن و مقاومت خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، مائده مرویان حسینی: در هفته کتاب و کتابخوانی که فرصتی برای توجه دوباره به نقش کتاب در ارتقای فرهنگ و گسترش آگاهی عمومی است، به سراغ یکی از مراکز پژوهشی فعال در حوزه تاریخ معاصر ایران رفتیم؛ «کتابخانه تخصصی انقلاب اسلامی و تاریخ معاصر ایران». این کتابخانه که اکنون بیش از سه دهه از فعالیت آن می‌گذرد، به‌عنوان پشتوانه‌ای علمی برای پژوهشگران، نویسندگان و مراکز مطالعاتی شناخته می‌شود و مجموعه گسترده‌ای از منابع مکتوب و غیرمکتوب را در اختیار علاقه‌مندان قرار می‌دهد. اهمیت این مرکز تنها در گردآوری منابع نبوده، بلکه در نظم پژوهشی، سازمان‌دهی هدفمند و تلاش برای غنای علمی آثار مرتبط با انقلاب اسلامی نیز است که آن را از سایر کتابخانه‌ها متمایز می‌کند.
در همین راستا، با رئوف گوهریان، مدیر کتابخانه تخصصی انقلاب اسلامی و رئیس اداره اسناد و کتابخانه‌های تخصصی مرکز مطالعات به گفتگو نشستیم تا درباره چگونگی شکل‌گیری این کتابخانه، اهداف اولیه آن، روند آغاز به‌کار و همچنین مأموریت‌های گسترده‌ای که امروز بر عهده دارد بیشتر بدانیم. علاوه بر این، در این گفت‌وگو به چالش‌ها، خلأهای پژوهشی و وضعیت تولید آثار در حوزه انقلاب اسلامی نیز پرداخته‌ایم.
کتابخانه انقلاب اسلامی از چه سالی فعالیت خود را آغاز کرده و با چه هدفی شکل گرفته است؟
ابتدا هفته کتاب و کتابخوانی را به اصحاب کتاب، پژوهشگران و نویسندگان که نقش مهمی در فرهنگ، پیشرفت و تحول جامعه دارند تبریک عرض می‌کنم و امیدوارم که با اطلاع‌رسانی و خدمات‌دهی بهینه در امر کتاب و کتابداری در آرامش بخشی فکر و ذهن اصحاب قلم نقش مهمی ایفا کرده و همواره فرمایش مولای متقیان امیر مومنان را سرلوحه فعالیت‌های خود قرار دهیم که: مَنْ تَسَلَّی بِالْکُتُبِ لَمْ تَفُتْهُ سَلْوَةٌ. «کتابخانه تخصصی انقلاب اسلامی و تاریخ معاصر ایران» در سال ۱۳۷۲ به عنوان زیر مجموعه دفتر ادبیات انقلاب اسلامی وابسته به مرکز مطالعات و تحقیقات فرهنگ و ادب پایداری حوزه هنری انقلاب اسلامی با هدف اولیه پشتیبانی از فعالیت‌های تحقیقاتی و پژوهشی این دفتر راه اندازی شد. پس از سپری شدن مقدمات کار مبنی بر تهیه مهمترین عنصر تحقیق یعنی منابع مکتوب و غیرمکتوب در حوزه تاریخ انقلاب اسلامی؛ برنامه‌ریزی فنی امور مجموعه‌سازی و سازمان‌دهی منابع در دستور کار قرار گرفت. تا سال ۱۳۸۷ این کتابخانه به علت نوع و شیوه فعالیت دفتر ادبیات انقلاب اسلامی و کمبود امکانات، خدمات‌رسانی درون سازمانی دانست و به پشتیبانی مستمر مطالعاتی از فعالیت‌های پژوهشی این دفتر و سایر مراکز تحقیقاتی و پژوهشی حوزه هنری پرداخت. همچنین در تعامل با مراکز تاریخ‌پژوهی و اسنادی رایج در کشور غافل نبود.
در نهایت با تشکیل ستاد بزرگداشت سی و اُمین سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی در حوزه هنری و توجهاتی که این ستاد به کتابخانه به عنوان عنصر آگاهی‌بخش در زمینه پیدایش انقلاب اسلامی داشت تجهیز گردید و در آغازین روز دهه فجر ۱۳۸۷ به صورت رسمی برای استفاده عموم راه‌اندازی شد.
ماموریت اصلی کتابخانه چیست و چه جایگاهی در میان مراکز مطالعاتی حوزه اندیشه انقلاب دارد؟
کتابخانه تخصصی انقلاب اسلامی در راستای رسالت اولیه شکل‌گیری خود پشتیبانی مطالعاتی از مرکز مطالعات و تحقیقات فرهنگ و ادب پایداری را سرلوحه فعالیت‌های خود قرارداده است. حاصل پشتیبانی مطالعاتی کتابخانه از پژوهش‌های مرکز در حال حاضر تالیف، تدوین و انتشار قریب به ۲۵۰ عنوان کتاب در موضوعات انقلاب اسلامی ایران است که توانسته است سهم قابل توجهی در عرصه منشورات انقلاب اسلامی را به خود اختصاص دهد. البته همکاری کتابخانه محدود و معطوف به تولیدات و آثار مکتوب و چاپی مرکز مطالعات و تحقیقات فرهنگ و ادب پایداری نبوده است. شایسته توجه است این مرکز به عنوان یکی از مراکز پژوهشی کشور در حوزه تاریخ انقلاب به فعالیت در ساحت فضای مجازی نیز توجه داشته و گوی سبقت را از همگنان ربوده است کتابخانه تخصصی انقلاب با تهیه منابع و اطلاعات مورد نیاز یاری‌رسان فعالیت مجازی واحدهای مرکز بوده به طوری که سایت‌های: ویکی انقلاب، ویکی جهاد، ویکی دفاع و پایگاه‌های اطلاع‌رسانی تاریخ شفاهی ایران، ۲۲ بهمن، ۱۵ خرداد و نهضت امام خمینی در عرصه مجازی در تبیین تاریخ انقلاب اسلامی ایران حرفی برای گفتن داشته و خوش درخشیده است.
دیگر ماموریت کتابخانه افزون بر موارد پیش گفته، پشتیبانی و تقویت از پژوهش‌ها و مطالعات سایر مجموعه‌ها در حوزه تخصصی خود است و به عنوان یک مرجع پژوهشی و تولیدگر اطلاعات فعالیت کرده و منابع اطلاعاتی و دانش را در دسترس اهل علم و تحقیق قرار می‌دهد. این کتابخانه با فراهم‌سازی منابع نشر یافته با دیدگاه‌های متفاوت و بعضاً متناقض در حوزه انقلاب اسلامی سعی دارد بسترها و زمینه‌های شکل‌گیری، اهداف و پیامدهای این رویداد بزرگ را برای اساتید فن، اهل‌نظر، پژوهشگران و دانشجویان این عرصه تبیین کند و برغنای علمی پژوهش‌های مورد نظرشان بیفزاید.
بازتاب بیرونی و نگرش خارج از میهن به انقلاب اسلامی ایران به عنوان شاخصه اصلی و موضوع مهم برای قوت بخشیدن به پژوهش‌ها و مطالعات در این حوزه از دیگر موارد قابل توجه و ماموریت‌های کتابخانه بوده است به طوری که تاکنون بیش از ۲۱۷۸ عنوان کتاب خارجی به زبان‌های انگلیسی؛ فرانسه؛ آلمانی؛ روسی؛ و عربی و ۱۱۴۴۲ عنوان مقاله خارجی در حوزه تخصصی تاریخ انقلاب اسلامی فراهم شده است. بخش عمده این آثار گردآوری شده را در کمتر کتابخانه‌ای می‌توان سراغ گرفت که از آن جمله می‌توان به فراهم‌آوری بیش از ۵۰ سال هفته‌نامه تایم از آغاز جنگ جهانی دوم تا پایان قرن بیستم میلادی اشاره کرد.
جامعه مخاطب کتابخانه تخصصی انقلاب بیشتر چه گروه‌هایی هستند
از آنجا که انقلاب اسلامی ایران با بنیانگذاری معمار کبیر انقلاب امام خمینی (ره) و رهبری مقام عظمای ولایت از مردمی ترین و فراگیرترین انقلاب‌های صورت گرفته در طول تاریخ است، و در حقیقت باید انقلاب اسلامی را محصول فداکاری عامه مردم با محوریت علما دانست. جامعه مخاطب کتابخانه تخصصی انقلاب اسلامی را اقشار مختلف تشکیل داده و با گستردگی خاص روبرو است. نویسندگان، محققین و پژوهشگران دانشگاهی و غیر دانشگاهی و علاقمندان به تاریخ انقلاب اسلامی از متن جامعه محل مراجعه این کتابخانه هستند. علاوه بر اقشار یاد شده فوق کتابخانه تعاون و تعامل خود با مراکز تاریخ پژوهی و اسنادی را حفظ کرده و واحدهای آموزشی، فرهنگی و تحقیقاتی مستقر در حوزه هنری به طور مستمر و روزانه از منابع کتابخانه بهره می‌برند.
در حال حاضر چه تعداد کتاب و منبع در کتابخانه تخصصی انقلاب موجود است؟
کتابخانه تخصصی انقلاب اسلامی و تاریخ معاصر ایران با فعالیت بیش از سه دهه حجم قابل توجهی از آثار انتشار یافته درباره موضوع تخصصی خود را در قالب کتاب، نشریه و منابع الکترونیک گردآوری کرده و گنجینه مناسبی را برای پژوهشگران و علاقمندان به جنبه‌های مختلف تاریخ معاصر ایران خاصه انقلاب اسلامی فراهم آورده است که بی تردید می‌توان آن را در شمار ده کتابخانه برجسته تخصصی و ممتاز ایران به شمار آورد. کتابخانه‌ای که توانسته است کتاب‌های منتشر شده حاوی خاطرات و یادداشت‌های رجال، شرح احوال و خود نگاشته‌ها، اسناد و مدارک تاریخی، دائره المعارف و دانشنامه‌ها را در قالب بیش از ۲۵ هزار مجلد گردآوری نماید. همچنین بیش از یکصد و ده هزار شماره مجله و روزنامه در قالب بیش از پانصد عنوان نشریه در موضوع‌های سیاسی، فرهنگی، مذهبی، و نظامی در تاریخ معاصر ایران از سال‌های سلطنت ناصرالدین شاه و مشروطیت، حکومت‌های پهلوی اول، پهلوی دوم و سال‌های انقلاب اسلامی و پس از آن به مجموعه منابع کتابخانه افزوده است.
آیا در کتابخانه انقلاب اسلامی کتاب‌هایی با موضوع تاریخ شفاهی وابستگان حکومت پهلوی مانند خاطرات و گفت‌وگوهای فرح پهلوی، اسدالله علم … وجود دارد؟
با پیروزی انقلاب اسلامی مشاهدات ناظران خارجی و تحلیل‌های آنان در قالب منابع ترجمه‌ای با عناوینی همچون «غرور و سقوط» آنتونی پارسونز، «ماموریت در ایران» ویلیام سولیوان، «درون انقلاب ایران» جان. دی. استمپل، «اسرار سقوط شاه» زبیگنیو برژینسکی، «همه چیز فرو می‌ریزد» گری سیک، «دیکتاتوری و توسعه سرمایه داری در ایران» فرد هالیدی یا «ریشه‌های انقلاب ایران» نیکی آر. کدی به دست چاپ سپرده شده است. تعدادی از مقامات ایرانی وابسته به رژیم پهلوی نیز مشاهدات و آگاهی‌های مستقیم خود را با انتشار آثاری همچون «سقوط شاه» فریدون هویدا، «خدمتگزار تخت طاووس» پرویز راجی «اعترافات ژنرال» عباس قره‌باغی و یادداشت‌های اسدالله علم در تاریخ ثبت کردند. همچنین از آغازین روزهای دهه هفتاد شمسی رویکرد تازه‌ای از تاریخ‌نگاری در قالبی نو، یا به تعبیری بازیافته با عنوان تاریخ شفاهی شکل گرفت و نهادها و سازمان‌هایی همچون «بنیاد تاریخ انقلاب اسلامی» «دفتر ادبیات انقلاب اسلامی» حوزه هنری "مرکز اسناد انقلاب اسلامی" و در خارج از کشور مرکزی همچون "تاریخ شفاهی دانشگاه هاروارد" در قالب شفاهی به ثبت تاریخ انقلاب اسلامی پرداختند کتابخانه تخصصی انقلاب اسلامی با مطمح نظر همه آثار منتشره این افراد و مراکز را برای استفاده پژوهشگران و غنا بخشیدن به آثار مورد مطالعه‌شان جمع‌آوری کرده است.
مهمترین خلاء پژوهشی در آثار حوزه انقلاب اسلامی چیست؟
به نظر می‌رسد عرصه انقلاب اسلامی از عدم روشمندی در امر پژوهش از سوی محققان و نویسندگان انقلاب‌پژوه رنج می‌برد. بهبود وضعیت موجود در این عرصه وابسته به تربیت پژوهشگران شایسته‌ای است که فراتر از روزنامه‌نگاری به طور روشمند به تاریخ انقلاب اسلامی بپردازند. خلاءپژوهشی آن گاه که به محتوای آثار منتشر شده ورود پیدا می‌کنیم و به مطالعه آثار می‌پردازیم کاملاً جلوه‌گری می‌کند. این خلاء که رفع آن را می‌توان اقدامی بنیادین در اصلاح کیفیت آثار حوزه انقلاب اسلامی دانست بیشتر از همه در امر چگونگی گردآوری داده‌ها و اطلاعات اولیه برای امر پژوهش رخ می‌دهد و در ادامه در چینش و ارائه مطلب و سرانجام دستیابی به تحلیل درست، دقیق و معتبر به روشنی دیده می‌شود. در واقع می‌توان گفت عدم تسلط کافی به مسائل نظری و روش پژوهش در تاریخ انقلاب اسلامی، خلاء عدم روشمندی را نمایان می‌سازد.
به نظر شما مهمترین و شاخص‌ترین آثار حوزه انقلاب اسلامی که مطالعه آن‌ها برای هر فرد علاقه‌مند به شناخت عمیق انقلاب ضروری است، کدام کتاب‌ها هستند؟
شاید نتوان کتابی واحد را به عنوان یک اثر شاخص در حوزه انقلاب اسلامی برشمرد. زیرا تاریخ انقلاب اسلامی جنبه‌ها، زوایا و ابعاد مختلف دارد. همچون بسیاری از موضوعات دیگر در تاریخ، ابعاد سیاسی، فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و مذهبی باید دیده شوند تا بشود نگاهی همه جانبه به انقلاب اسلامی افکند. با این اوصاف به نظر می‌رسد برای شناخت تاریخ انقلاب، یکی از منابع بسیار مهم، مجموعه سخنرانی‌های امام به نام «کوثر» است، این مجموعه واقعیت تاریخی این دوره را کاملاً معرفی می‌کند. مجموعه کوثر می‌تواند ما را خیلی با قضایا آشنا می‌کند.
نکته دیگری که می‌تواند مورد توجه باشد، خواندن کتاب‌های جدی‌تر است. اصلاً توصیه نمی‌شود فقط کتب اسلام‌گرایان را مورد مطالعه قرار دهیم، کتاب‌های ملی‌گرا و چپ‌گرا هم آثار ارزشمندی دارد. منتهی باید کتاب‌های اساسی‌تر را خواند و به دیدگاه مربوط به کتاب هم توجه شود. در بین کتاب‌های محققان خارجی، کتاب‌های «ایرانی ها چه رویایی در سر دارند»، اثر فوکو «شیر و عقاب» نوشته جیمزبیل، «دیکتاتورری و توسعه سرمایه داری» به قلم فرد هالیدی و «ایران سراب قدرت» از رابرت گراهام و «انقلاب نااندیشیدنی در ایران» اثر چارلز کرزمن ارزش مطالعه و تعمق را دارد.
در کتاب‌های جدیدتر آیا شاهد تغییر و رویکرد نویسندگان نسبت به انقلاب هستیم؟
بی‌تردید هرچه جلوتر می‌رویم آثار متفاوت‌تری نسبت به گذشته در باب تاریخ انقلاب اسلامی می‌بینیم. حضور و ورود نسل جدید نویسندگان و تاریخ‌پژوهان علاقمند به مسائل نظری از یک سو، آشنایی بیشتر نویسندگان با روش‌های نوین تاریخ‌نویسی از سوی دیگر سبب شده است که کم وبیش آثاری متفاوت در این حوزه هم به لحاظ تحلیل و هم به لحاظ قوت و اعتبار و کمیت داده‌ها و اطلاعات منتشر شوند.
سی‌وسومین دوره هفته کتاب جمهوری اسلامی ایران با شعار «بخوانیم برای ایران» از شنبه بیست‌وچهارم آبان (۱۴۰۴) آغاز شد و تا سی‌ام آبان (۱۴۰۴) به کار خود ادامه خواهد داد.
∎