بررسی کتابخانه‌ها می‌تواند ما را با رویکرد گذشتگان نسبت به فناوری، علم و اندیشه آگاه کرده و در تبیین هویت ملی و دینی ما اثرگذار باشد. یکی از کتابخانه‌هایی که در طول اعصار و ادوار گوناگون تاکنون پابرجا مانده، کتابخانه آستان قدس رضوی است. این کتابخانه که به برکت وجود بارگاه ملکوتی امام رضا(ع) و برپایه وقف شکل گرفته، ازجمله مهم‌ترین کتابخانه‌های ایران و جهان اسلام است که قدمتی چند صد ساله دارد.
به مناسبت هفته کتاب، در این گزارش به بررسی بعضی از موضوعات و مفاهیم مرتبط با کتاب، کتابداری و کتابخانه در این مجموعه قدیمی و ارزشمند در نهاد آستان قدس رضوی در دوران‌های قدیم می‌پردازیم. گفتنی است در تهیه این نوشتار از کتاب تاریخچه کتابخانه آستان قدس رضوی (برپایه اسناد از دوره صفوی تا قاجار یعنی سال‌های ۹۰۷ تا ۱۳۴۴ هجری قمری) نوشته دکتر الهه محبوب فریمانی، رئیس اداره اسناد در مدیریت امور اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی بهره گرفته شده است.
وقف‌نامه‌ها؛ نخستین منبع برای کتاب‌های وقفی حرم مطهر رضوی
بررسی پیشینه منابع مرتبط با فعالیت‌های کتابخانه‌ای در دوره صفویه و افشاریه، حاکی از آن است که اشاره مختصری به کتابخانه آستان قدس در این منابع شده و اساس بدست آوردن اطلاعات و نگارش تاریخ کتابخانه بر اسناد و نسخه‌های خطی و تعداد اندکی وقف‌نامه و کتابچه موقوفات استوار بوده است.
در همین زمینه، بهترین منابع درخصوص فعالیت‌های مرتبط با کتاب و کتابخانه در آن دوران، کتاب‌هایی است که بر حرم مطهر و کتابخانه وقف شده است. نخستین کتاب‌های وقفی، قرآن‌ها و جزوه‌های قرآنی است که واقفان، یادداشت‌ها و وقف‌نامه‌هایی رو یا پشت جلد آن‌ها نوشته و قصد خود را از وقف بیان کرده و شرایطی را برای استفاده برشمرده‌اند. این منابع نشان می‌دهد به‌طور مکتوب، از چه زمانی کتابخانه حرم مطهر به عنوان محلی برای وقف قرآن وجود داشته و پیش از آن چه کتاب‌هایی، چگونه و توسط چه کسانی وقف حرم مطهر می‌شده است، تا این‌گونه بتوان تاریخ تأسیس کتابخانه حرم مطهر را برآورد کرد.
«عرض‌نویسی» در کتابخانه به چه معناست؟
عرض‌نویسی درواقع یادداشت بازدید، کنترل نسخه و ثبت و ضبط آن بوده است که برای حفظ و نگهداری بیشتر و نظارت بر کتاب‌ها صورت می‌گرفته است. در بعضی از موارد و منابع، این واژه مترادف با «رف‌خوانی» یا «شلف‌خوانی» به کار برده شده است. رف‌خوانی به اختصار عبارت است از فرایند کنترل منابع کتابخانه اعم از مجموعه‌سازی، به‌روزرسانی، هماهنگ‌سازی و مرتب‌سازی کتاب‌ها. یکی از مهم‌ترین دستاوردهای رف‌خوانی، بررسی کتاب‌های مفقود یا جابه‌جا شده در قفسه‌هاست. این امر به‌ویژه در مورد کتابخانه‌های وقفی از اهمیت بیشتری برخوردار بوده است، زیرا این نوع منابع باید در جایی ثبت شده و در حفظ و جلوگیری از گم شدن آن اهتمام ورزید. نکته اساسی اینکه متولی این آستان مبارک، مسئولیت و تولیت تمامی منابع موجود در آستان قدس را برعهده داشته و برهمین اساس در آن دوران (صفویه تا قاجاریه)، این کار (عرض‌نویسی) توسط تولیت یا نماینده‌اش انجام و یادداشتی با عنوان «به تاریخ ... داخل عرض شد» در اول صفحه یا پشت جلد و یا برگ دوم نسخه درج و مهر زده می‌شده است.
حضور تولیت آستان قدس در کتابخانه
گاهی برخی از جلسات متولی (تولیت) آستان قدس رضوی در کتابخانه تشکیل می‌شده است. معمولاً تولیت هفته‌ای سه روز به کتابخانه می‌آمده و برخی جلسات در کتابخانه تشکیل می‌شده است. (سند شماره ۵۳۱۱۸)این جلسات یا برای رسیدگی و پرداختن به امور کتابخانه و بازدید از کتاب‌ها (عرض) بوده و یا مربوط به سایر امور آستان قدس می‌شده است. گاهی اوقات تولیت برای مطالعه کتاب، قرآن و بازدید فهرست‌ها و یا هنگام عرض دید کتاب‌ها (سال۱۲۹۷ هجری قمری) به کتابخانه می‌آمده است. (سندهای شماره ۴۳۴۸۱ و۵/۴۲۰۲۰) در اوقاتی که تولیت به کتابخانه می‌آمده، رئیس کتابخانه برخی از کمبودهای موجود را مطرح می‌کرده است.
در مجالس کتابخانه، اعمالی چون اعطای خلعت از طرف تولیت به سایر کارکنان آستان قدس برگزار می‌شده است. (سند۱۶۶۷۸) همچنین برخی از فرامین متولی در کتابخانه صادر می‌شده است. (سند۱۸/۲۳۸۸۷) البته این فرامین ربطی به امور کتابخانه نداشته است. مثلاً دستور متولی برای پرداخت انعام به مستأجر یکی از موقوفات که دستور آن در کتابخانه صادر شده است. (سندهای شماره ۱۶۳۶۷ و ۴۱۹۷۷)
محل نگهداری، چیدمان و طبقه‌بندی کتاب‌ها
تا پیش از تأسیس کتابخانه جدید در دوره قاجار، تمامی قرآن‌ها و کتاب‌ها در یک محل نگهداری می‌شده است. البته برخی از قرآن‌ها منسوب به خط ائمه اطهار(ع)، جزوه عرض کتابخانه و طومار املاک موقوفه در داخل ضریح مطهر نگهداری می‌شده است.
با تأسیس کتابخانه جدید، قرآن‌ها از کتاب‌ها جدا، قرآن‌های منسوب به خط ائمه طاهرین(ع) در کتابخانه جدید و قرآن‌های دیگر از جمله قرآن به خط بایسنقر میرزا در کتابخانه قدیم نگهداری شد.(ناصرالدین شاه، سفرنامه دوم، ص۱۵۳) در این دوره از قفسه‌های چوبی برای نگهداری کتاب‌ها استفاده می‌شده است. «... و در هر قسمتی جای کتاب‌های ممتاز با چوب ساخته‌اند و شیشه انداخته و کتاب‌ها را بر آن گذاشته‌اند...».
(تاریخ و جغرافیای شهر مشهد، تصحیح قصابیان، انصار،۱۳۸۵، ص۵۹)همان‌طور که گفته شد براساس شواهد در دوره‌های قبلی، چیدمان کتاب‌ها براساس قطع آن‌ها بوده است. در این دوره با توجه به فهرست‌های موجود و اینکه کتاب‌ها در برخی فهرست‌ها نمره‌بندی شده‌اند، ابتدا کتاب‌ها به صورت موضوعی طبقه‌بندی شده و سپس در هر موضوع، شماره‌گذاری شده و این در فهرست‌ها نیز لحاظ می‌شد، یعنی در فهرست‌ها، کتاب‌ها موضوعی طبقه‌بندی و سپس در ذیل هر موضوع شماره‌گذاری می‌شد. (فهرست۲۶۹۸۸)
چگونگی امانت کتاب و مهلت امانت
با توجه به اسناد، امانت کتاب در دوره قاجار شامل دو دوره می‌شود. در دوره نخست که ادامه روش‌های قبلی است، کتاب به امانت داده می‌شده است. قبوض امانتی که از این دوره وجود دارد، مؤید این امر است. اما تقریباً از اواخر دوره قاجار، امانت کتاب، ممنوع و استفاده از کتاب منوط به مطالعه در محل کتابخانه شد. البته در مورد قرآن‌هایی که حُفاظ بیوتات متبرکه قرائت می‌کردند، با جایگزینی قرآن‌های چاپی این مشکل حل شد. علاوه بر کتاب، وقف‌نامه‌ها نیز مراجعاتی داشت، بیشتر متقاضیان وقف‌نامه‌ها، اداره‌های تابعه آستان قدس و اداره معارف و اوقاف خراسان بوده که برای استفاده از وقف‌نامه به کتابخانه آمده و آن را مطالعه می‌کردند. (سند شماره۱۰۵۳۸۰، سال۱۳۰۲ هجری شمسی)اما در دوران پیش از ممنوعیت امانت کتاب، شرایط و ضوابط امانت کتاب مانند دوره‌های پیشین، چارچوب خاصی نداشته و بنا بر نیات و شروط واقف و یا مسائل دیگر انجام می‌شده است.
در مورد مهلت امانت کتاب هم باید گفت این مدت، تابع ضوابط خاصی نبوده و طبق شروط واقفان عمل می‌شده است. معمولاً مدت این زمان بین سه تا چهار ماه بوده است. البته امانت گیرنده می‌توانسته زمان آن را تمدید کند و یا کتاب مربوط را تحویل دهد. در یکی از قبض‌های امانت آمده بعد از رفع نیاز، کتاب را برگرداند و یا هر وقت کتابدار، کتاب را لازم داشته باشد، برگرداند. (سال۱۲۶۱ قمری، سند ۵۲۸۶۷)در مورد زمان مطالعه هم این امر در مورد قرآن‌ها به کار می‌رفته و شرطی بوده که از طرف واقفان مطرح می‌شده و بیشتر مربوط به تلاوت قرآن در ماه مبارک رمضان بوده است. به این صورت که قرآن فقط برای تلاوت در این ماه شریف به امانت داده شود. گاهی هم خواندن قرآن در قبوض مشخص می‌شده، مثلاً «... جهت تلاوت قرآن در صبح و شام، قرآن امانت داده می‌شد...». (سند۶/۲۶۹۰۹)
آشنایی با برخی واژه‌ها، عناوین و اصطلاحات
در اینجا مناسب است به برخی از واژه‌ها، اصطلاحات و عناوین مربوط به کتاب، کتابخانه و کتابداری که با مراجعه به این کتاب (تاریخچه کتابخانه آستان قدس رضوی) به آن‌ها برمی‌خوریم اشاره شود.انطباعی: چاپی. باسمه‌چی: متصدی عمل باسمه (چاپ و طبع). بطانه: آستر.
خیاطه: به معنی دوختن و خیط به معنای نخ است. یک لغت عربی که برای عطف کتاب گویند. امروزه به آن ته‌بندی می‌گویند. کاغذ فستقی: نوعی مرغوب از کاغذ سمرقندی و مفهوم آن به مناسبت رنگش است.
شنجرف: (شنگرف) خط‌های سرخ رنگ در نسخه‌های خطی. طغرا: نوعی از خط که بر فرامین شاهان می‌کشیدند.
کلام الله قلمی: قرآن خطی. محشا: حاشیه نوشتن بر کتاب، تحشیه. وصّالی: ترمیم بخش‌های ریخته وسط یا کنار اوراق کتاب یا قباله و امثال آن.
قطع بیاضی: به شکلی از کتاب گفته می‌شود که از طرف طول باز شود و از سوی عرض، شیرازه‌بندی و ته‌بندی شده باشد.
قطع سفینه: نوعی قطع تفننی و نادر که به هنگام گشودن و مطالعه کردن، کشتی‌گون و پروانه‌ای شکل می‌شود.