به گزارش خبرگزاری آنا، استناد یکی از سنجه‌های کلیدی ارزیابی است که در دهه‌های گذشته در کانون توجه بوده است. از استناد هم بهره‌برداری‌های درست و کارآمد شده است، هم نادرست و بیهوده. به هر شکل، از آنجا که یکی از کنشگران کلیدی در زیست‌بوم علم و پژوهش، پژوهشگران هستند، ارزیابی آنان بر پایۀ شمار و نسبت استنادهایی که به آنها می‌شود، می‌تواند یکی از نشانه‌های تأثیرگذاری آنان در زمینه‌های ویژۀ موضوعی باشد. بر این پایه، یکی از نظام‌های ارزیابی پژوهشگران که در چند سال گذشته پدید آمده است و از آن بهره‌برداری می‌شود، ارزیابی پژوهشگران بر پایۀ شمار و نسبت استنادهای دریافتی‌شان و شناسایی دو درصد برتر آنان است. روش‌شناسی این نظام ارزیابی را نخستین بار پژوهشگران دانشگاه استنفورد معرفی کردند و اکنون این نظام در شرکت انتشاراتی «الزویر» و بر پایۀ داده‌های نمایۀ استنادی «اسکوپوس» روزآمد می‌شود. در این نظام ارزیابی داده‌های انتشاراتی و استنادی 22 زمینۀ فراگیر موضوعی و 174 زمینۀ جزئی موضوعی تحلیل می‌شوند. در هر زمینۀ علمی، آنانی که بیشترین شمار و نسبت استنادها را گرفته‌اند و در میان دو درصد بالای لیست جای دارند، به عنوان پژوهشگران برتر معرفی می‌شوند. این گزارش با «دی.او.آی.» https://doi.org/10.17632/btchxktzyw.8 در دسترس است.

شاخص «پژوهشگران دو درصد برتر» عملکرد استنادي نويسندگان را بر پایه شاخص امتیاز مرکب  (C-score یا Composite Score) در زمینه‌های گوناگون موضوعی ارزیابی می‌کند. در هر زمینه علمی، آنانی که بالاترین امتیاز مرکب را می‌گیرند و در میان دو درصد بالای لیست جای دارند، به عنوان پژوهشگران برتر معرفی می‌شوند. امتیاز مرکب به عنوان یک ابزار کلیدی در ارزیابی تأثیر علمی پژوهشگران در دنیای علم مورد استفاده قرار می‌گیرد. این امتیاز با ترکیب شش سنجه گوناگون، یعنی شمار کل استنادها (NC)، شاخص «اچ» (H)، شاخص «اچ» تعدل‌شده بر پایه هم‌نویسندگی (Hm)، شمار استناد به آثار تک‌پدیدآور (NCS)، شمار استناد به آثار تک‌پدیدآور یا آثاری که پدیدآور در آنها نویسنده اول بوده (NCSF)، و شمار استناد به آثار تک‌پدیدآور، یا آثاری که پدیدآور در آن نویسنده اول بوده، یا آثاری که پدیدآور در آنها نویسنده آخر بوده (NCSFL)، به ارزیابی پژوهشگران می‌پردازد. با توجه به چالش‌های موجود در استفاده از معیارهای استنادی، امتیاز مرکب به عنوان یک راه‌حل برای مشکلات فنی و عدم استانداردسازی در این حوزه مطرح شده است. این امتیاز به پژوهشگران کمک می‌کند تا تأثیر واقعی کارهای خود را در مقایسه با دیگران بهتر درک کنند و از این طریق، به شفافیت بیشتری در ارزیابی‌های علمی دست یابند.

نام پژوهشگرانی در سیاهه پایانی دو درصد برترها جای می‌گیرد که امتیاز مرکب بالاتری نسبت به پژوهشگران هم‌موضوع خود دارند. تعیین موضوع پژوهشگران، یعنی آنکه یک پژوهشگر در چه موضوعی با دیگران رقابت می‌کند، بر پایه انتشارات آنان در نشریه‌هایی انجام می‌شود که زیرمجموعه موضوع خاصی در پایگاه «Science-Metrix» هستند. بنابراین، ممکن است پژوهشگری در یک موضوعی رقابت کند که لزوماً مورد تأیید خود پژوهشگر نیست. دسته‌بندی پژوهشگران در موضوع‌های گوناگون مسئله‌ای است که شفافیت کافی در این نظام ارزیابی ندارد. امتیاز مرکب به سوگیری‌های گوناگون در شاخص‌های استنادی هم توجه دارد. برای نمونه، تأثیر خوداستنادی، استناد به آثار در مقاله‌های بازپس‌گرفته شده، و مواردی از این دست، در امتیاز مرکب در نظر گرفته می‌شوند و موجب افزایش دقت و عدالت در ارزیابی پژوهشگران می‌شود. البته توجه به این نکته هم لازم است که پژوهشگرانی که امتیاز مرکب بالایی ندارند، لزوماً پژوهشگران کم‌اثری نیستند. از این رو، این امتیاز به خودی خود نمی‌تواند معیار کاملاً درستی برای ارزیابی پژوهشگران باشد. امتیاز مرکب ارتباط مستقیمی با شمار انتشارات ندارد و شمار انتشارات بیشتر نمی‌تواند آن را تحت تأثیر قرار دهد. البته، آنجا که شاخص «اچ» و شاخص «اچ.ام.» محاسبه می‌شوند، شمار انتشارات در بالا بردن امتیاز مرکب مؤثر است. در این میان، شمار استنادها، نه تنها به مقاله‌های پژوهشی، بلکه به مقاله‌های مروری، همایش‌ها، فصل کتاب، نوشته‌های سردبیری، خبری، و غیره محاسبه می‌شود.

بر پایۀ گزارش تازۀ «الزویر» که در سال 2025 میلادی منتشر شده است، نام 2772 پژوهشگر از ایران در میان فهرست دو درصد برتر پژوهشگران جهان جای گرفته‌اند. در ویرایش پیشین این نظام رتبه‌بندی، 2503 پژوهشگر ایرانی در این فهرست جایگاه جهانی به دست آورده بودند. در نمودار زیر، روند سالانه شمار پژوهشگران ایرانی برتر در این فهرست گزارش شده است.

نمودار 1. روند سالانۀ شمار پژوهشگران ایرانی در میان دو درصد برتر پژوهشگران جهان

 در این نظام ارزیابی دو فهرست منتشر می‌شود. یک فهرست (عملکرد سالانه) داده‌های یک سال مشخص (یعنی سال 2024 میلادی) را بررسی و نام برترین‌ها را منتشر می‌کند و فهرست دیگر (عملکرد شغلی)، پژوهشگران برتر را بر پایۀ عملکرد همۀ سال‌ها (از سال 1960 تا سال 2024 میلادی) را شناسایی می‌کند. روی هم، فهرست عملکرد سالانه دربردارندۀ 236313 پژوهشگر از سراسر جهان و 2552 پژوهشگر از کشور ایران است. فهرست عملکرد شغلی نیز دربردارندۀ 230333 پژوهشگر از سراسر جهان و 1206 پژوهشگر از کشور ایران است. در نمودار دو، روند سالانه شمار پژوهشگران ایرانی در دو فهرست عملکرد شغلی و سالانه پژوهشگران دو درصد برتر جهان گزارش شده است.

نمودار 2. روند سالانه شمار پژوهشگران ایرانی در دو فهرست عملکرد شغلی و سالانه

بیشتر پژوهشگران ایرانی در این فهرست در حوزه‌های پزشکی، شیمی، مهندسی، و فناوری‌های توانمندساز و راهبردی پژوهش کرده‌اند. در فهرست عملکرد سالانه، حوزه پزشکی با 853 پژوهشگر ایرانی و در فهرست عملکرد شغلی، حوزه مهندسی با 287 پژوهشگر ایرانی در صدر هستند. در نمودار سه، شمار پژوهشگران ایرانی در فهرست دو درصد برتر در حوزه‌های گوناگون موضوعی نمایش داده شده است.

نمودار 3. شمار پژوهشگران ایرانی در فهرست دو درصد برتر در حوزه‌های گوناگون موضوعی ـ سال 2025 میلادی

بر پایۀ این داده‌ها، دانشگاه تهران در هر دو فهرست در صدر مؤسسه‌های ایرانی از دیدگاه شمار پژوهشگران است. در جدول یک، نام مؤسسه‌های ایرانی که پژوهشگری در فهرست عملکرد سالانه دارند و در جدول دو نیز نام مؤسسه‌های ایرانی که پژوهشگری در فهرست عملکرد شغلی دارند گزارش شده است.

 گزارش سال 2025 میلادی «الزویر» نشان می‌دهد که از نظر شمار پژوهشگران دو درصد برتر جهان، ایران در جایگاه نخست منطقه جای گرفته است. پس از ایران، رژیم اشغالگر قدس با 2644 پژوهشگر، عربستان سعودی با 2242 پژوهشگر، ترکیه با 2058 پژوهشگر، و مصر با 1254 پژوهشگر در جایگاه‌های دوم تا پنجم منطقه جای گرفته‌اند. در جدول سه شمار پژوهشگران هر یک از کشورهای منطقه در فهرست عملکرد شغلی، عملکرد سالانه، و فهرست درهم‌کرد گزارش شده است.

جدول 3. شمار پژوهشگران برتر کشورهای منطقه در فهرست پژوهشگران دو درصد برتر جهان ـ سال 2025 میلادی

این گزارش بر اهمیت استناد به عنوان یک معیار اساسی برای ارزیابی پژوهشگران تأکید دارد. استناد به عنوان یک نشانگر ارزشمند از تأثیر و پویایی کارهای پژوهشگران در وادی علم به شمار می‌رود. با این حال، لازم است به‌یادآوری شود که ارزیابی‌ها نباید تنها به این معیار محدود شوند. جنبه‌های مهم دیگری از عملکرد پژوهشی و تأثیر آن‌ها نیز باید مورد توجه قرار گیرد. این گزارش نکته‌ای حیاتی را مطرح می‌کند که هرچند استناد به عنوان یک معیار مهم تأکید می‌شود، اما نباید به عنوان تنها معیار در نظر گرفته شود. مشارکت‌های پژوهشگران در علم در اعداد خلاصه نمی‌شود و عوامل دیگری نظیر کیفیت پژوهش‌ها، همکاری‌ها، و تأثیر اجتماعی کارهای آنان نیز باید در ارزیابی جامع مدنظر قرار گیرد.

این گزارش از گزارش‌های سامانه «نما» است. سامانه «نما» که پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران (ایرانداک) راه‌اندازی کرده است، به پایش و گزارش جایگاه علم، فناوری و نوآوری ایران در جهان می‌پردازد. این سامانه با پایش و گزارش نزدیک به ۹۰ شاخص جهانی، در نشانی NEMA.IRANDOC.AC.IR در دسترس همگان است.