به گزارش روز یکشنبه گروه علمی ایرنا از دفتر ارتباطات مرکز الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت، در هفتمین نشست از سلسله مباحث «مبانی ایران‌شناختی پیشرفت» موضوع «زنان و آینده پیشرفت ایران» مورد بررسی قرار گرفت.در این نشست به مفاهیم بنیادین ایران‌شناختی، هویتی، تمدنی و راهبردی پرداخته شد.
در این جلسه سهیلا صادقی فسایی، عضو اندیشکده امور اجتماعی و استاد دانشگاه تهران، و افسانه توسلی، دانشیار گروه مطالعات زنان دانشگاه الزهرا (س) به موضوع نقش زنان در آینده پیشرفت ایران پرداختند و بر بهره‌گیری از ظرفیت زنان تاکید کردند.
زنان و نقش کلیدی در پیشرفت ایران
عضو اندیشکده امور اجتماعی، جمعیت و نیروی انسانی و استاد دانشگاه تهران در ابتدای این نشست با تاکید بر اینکه بحث درباره زن و آینده پیشرفت ایران، به ویژه در افق الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت، موضوعی پیچیده و چندلایه است که نمی‌توان آن را صرفاً در قالب شاخص‌های کمی یا فعالیت‌های محدود اقتصادی و آموزشی بررسی کرد گفت:باید با نگرشی تاریخی و آینده‌پژوهانه به این موضوع نگاه می‌کند. او تأکید دارد که زن نه به عنوان یک سوژه منفعل، بلکه به عنوان یک عامل فعال و تاثیرگذار تمدنی، نقشی اساسی در شکل‌دهی به آینده ایران ایفا می‌کند.
سهیلا صادقی فسایی گفت: عنوان نشست «زن و آینده پیشرفت ایران» خود می‌تواند ذهن مخاطب را به اشتباه بیندازد، چرا که گویی زن یک مقوله یکپارچه و تعریف شده است و می‌توان درباره او با قطعیت سخن گفت. اما واقعیت این است که زنان در ایران دارای تبار تاریخی، فرهنگی و اجتماعی متنوعی هستند و پیش‌بینی آینده آنان، بدون توجه به این زمینه‌ها ممکن نیست.
تمایل بیش از ۷۰ درصد زنان ایرانی به تلفیق نقش‌های سنتی و مدرن خود
صادقی در ادامه با تاکید بر اینکه مفهوم پیشرفت، در پیش‌نویس سند الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت، با نگاه‌های رایج غربی تفاوت دارد ، گفت: در این سند، رشد کمی و شاخص‌های صرف اقتصادی محور نیستند؛ بلکه انسان به عنوان موجودی متوازن و متعالی با عقلانیت، معنویت و عدالت مد نظر است. از این منظر، زنان به عنوان نیمی از جامعه، نقش اساسی در تحقق اهداف تمدنی ایران دارند. در بند ۲۸ تدابیر پیشرفت پیش‌نویس سند الگو، به موضوع زنان اختصاص دارد و بر بالندگی و فراهم کردن امکانات برای آنان تأکید شده است.
در این پیش‌نویس، نگاه جنسیتی منفعل به زنان ندارد و آنان را به عنوان سوژه‌های تأثیرگذار در توسعه کشور می‌بیند. سه اصل محوری در سند، شامل تلفیق نقش‌های سنتی و مدرن، حفظ توازن نقش‌ها و تبدیل ظرفیت زنانه به سرمایه تمدنی، به وضوح جایگاه زنان را در جامعه نشان می‌دهد. مطالعات انضمامی مرکز پژوهش‌های مجلس و تحقیقات دانشگاه تهران نشان می‌دهد که بیش از ۷۰ درصد زنان تحصیل‌کرده ایرانی، تمایل دارند نقش‌های سنتی و مدرن خود را تلفیق کنند، به طوری که هم در فضای خصوصی خانواده و هم در عرصه عمومی نقش‌آفرینی داشته باشند.
نگاه تاریخی به زنان ایرانی
صادقی در ادامه برای درک جایگاه زنان در آینده به بررسی تاریخی آنان پرداخت و با اشاره به دوران قاجار یادآور شد: در این دوران، زنان عمدتاً در حریم خصوصی و خانه‌ها حضور داشتند و تنها تعداد محدودی مانند مادر ناصرالدین شاه یا زنان تحصیل‌کرده، توانستند در عرصه عمومی و سیاسی فعالیت کنند. در این دوران خانم نجم‌آبادی، به عنوان یکی از نخستین زنانی که به تاریخ اجتماعی زنان پرداخت، نمونه‌ای از تولد سوژه زن متفکر و نقداندیش در ایران است.
در دوران پهلوی، با وجود ظاهر آزادی زنان، تحولات اجتماعی و حضور آنان در آموزش عالی و برخی فعالیت‌های عمومی، هنوز زنان به عنوان سوژه‌های فعال مستقل در تصمیم‌گیری‌ها حضور نداشتند و بسیاری از تحولات به صورت اجباری و نمایشی بر آنان تحمیل می‌شد. کشف حجاب اجباری، نمونه‌ای از محدودیت و فشار اجتماعی بر زنان بود که مانع شکل‌گیری سوژگی واقعی آنان شد.
به اعتقاد این استاد دانشگاه تهران ، تولد واقعی زنان با انقلاب اسلامی آغاز شد. زنان نه تنها در خانه، بلکه در خیابان، تربیت نسل، جبهه و جنگ، به عنوان موجودی فعال و تأثیرگذار حضور داشتند. دستاوردهای انقلاب اسلامی در حوزه آموزش، پژوهش، اشتغال و علوم به ویژه علوم هسته‌ای، نشان‌دهنده تغییرات عمیق در جایگاه زنان است.
سهم زنان در آموزش عالی از کمتر از ۶ درصد به بیش از ۵۸ درصد افزایش یافت و نرخ باسوادی آنان از ۳۵ درصد به ۹۰ درصد رسید.
چالش‌ها و تبعیض‌های ساختاری
عضو اندیشکده امور اجتماعی، جمعیت و نیروی انسانی مرکز الگو، در ادامه با تاکید بر اینکه با وجود پیشرفت‌های چشمگیر، زنان همچنان با تبعیض‌های جدی مواجه هستند، به نابرابری دستمزدی، تقسیم ناعادلانه کار خانگی و محدودیت‌های مدیریتی اشاره کرد و گفت: تی زنان شاغل در خانه، در مقایسه با مردان، نزدیک به سه برابر زمان بیشتری صرف کارهای خانگی می‌کنند. مشاغل زنان عمدتاً در بخش‌های کم‌درآمد یا موسوم به مشاغل صورتی هستند و فاقد حمایت‌های ساختاری و نهادی مناسب هستند. یکی دیگر از چالش‌های جدی، نسل دیجیتالی زنان است که در دنیای واقعی، مجازی و نمادین همزمان زندگی می‌کنند. این وضعیت باعث پراکندگی هویتی، بحران معنا و امکان از خودبیگانگی می‌شود.
صادقی هشدار می‌دهد که اگر سیاست‌گذاران برنامه منسجم و مدونی برای مدیریت فضای دیجیتال و حفاظت از هویت زنان ارائه ندهند، این بحران‌ها تشدید خواهد شد.
فرصت‌های اقتصادی و نقش زنان در پیشرفت
سهیلا صادقی در ادامه گفت: با وجود چالش‌ها، آینده اقتصادی زنان روشن است. طول عمر بیشتر زنان، مالکیت بخشی از منابع اقتصادی و رشد کارآفرینی، فرصت‌های مهمی برای آنان فراهم کرده است. ۸۰ درصد تصمیم‌گیری‌های مصرفی در خانواده توسط زنان انجام می‌شود و این نشان‌دهنده قدرت تأثیرگذاری آنان در اقتصاد کلان است.
وی با اشاره به نظریه اقتصاد دوناتی، می‌گوید زنان نگاه اقتصادی انسانی و پایدار دارند و تمایل دارند نیازهای اساسی جامعه تأمین شود، بدون آنکه محیط زیست یا منابع طبیعی آسیب ببیند. این نوع نگاه، با فلسفه الگوی اسلامی پیشرفت کاملاً همخوان است و نشان می‌دهد که زنان می‌توانند موتور اقتصادی و اجتماعی آینده ایران باشند.
چهار مدل زن ایرانی در آینده
صادقی در ادامه این نشست چهار مدل (تیپ) زن ایرانی را برای آینده معرفی کرد و گفت: زن سنتی خودمحصور؛ زنی که محدود به نقش‌های سنتی و خانواده است و در ساختارهای مردسالارانه باقی می‌ماند.
زن تکنولوژی‌مدرن؛ زنی که هویت خود را در فضای دیجیتال و الگوریتم‌های مردانه شکل می‌دهد و ممکن است دچار از خودبیگانگی شود.
زن تمدن‌ساز دین‌گرا؛ زنی که با ایمان و باورهای دینی، میان خانه و جامعه پل زده و سوژگی فعال و حقیقی دارد و می‌تواند پیشرفت واقعی را تضمین کند.
زن چندعهدی؛ زنی که هم سنت و هم مدرنیته را می‌پذیرد و تلاش می‌کند بین این دو گفتمان متعارض توافق ایجاد کند، اما با هویتی دو پاره و چالش‌های ارزشی مواجه است.
صادقی تأکید می کند که تنها زن تمدن‌ساز دین‌گرا می‌تواند پیشرفت پایدار و واقعی ایران را تضمین کند.
صادقی برای تحقق این اهداف، چند راهبرد کلیدی ارائه داد و گفت: بازاندیشی در نهادها برای تثبیت دستاوردهای انقلاب اسلامی، ایجاد نهادهای میان‌دستگاهی برای رصد سیاست‌های جنسیتی، بازخوانی فقهی با رویکرد عدالت جنسیتی، حمایت از کارآفرینی زنان و حفاظت از داده‌ها و هویت دیجیتال آنان.
وی در ادامه گفت: زن ایرانی امروز گذشته خود را پشت سر گذاشته و آینده را هنوز ننوشته است.
او با تأکید بر اهمیت نقش زنان در پیش‌نویس الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت، می‌گوید که بدون زنان، پیشرفت کشور امکان‌پذیر نیست و آینده باید به مثابه زن تعریف شود. زنان باید فرصت‌ها و چالش‌های خود را شناسایی کنند، نهادها باید از آنان حمایت کنند و جامعه باید مسیر پیشرفت و توسعه را به گونه‌ای طراحی کند که زنان در آن نقش فعال و مؤثر داشته باشند.
زنان؛ کلید توسعه انسانی و پیشرفت ایران
افسانه توسلی؛ دانشیار و استاد گروه مطالعات زنان و خانواده دانشگاه الزهرا (س)، سخنران بعدی این نشست بود که به نقش حیاتی زنان در توسعه و پیشرفت ایران پرداخت و با نگاهی تاریخی، اجتماعی و تحلیلی، فرصت‌ها و موانع پیشرفت زنان را تشریح کردند.
وی با تاکید بر این که پیشرفت واقعی کشور بدون توجه به جایگاه زنان در عرصه‌های اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی امکان‌پذیر نیست، گفت: باید از توسعه انسانی با محوریت جنسیت، سخن گفت.
توسلی با اشاره به برداشت محدود از پیشرفت، توضیح داد: اغلب پیشرفت را معادل رشد اقتصادی یا صنعتی می‌دانند، در حالی که پیشرفت واقعی چندبعدی است و افزایش ظرفیت‌های انسانی، سرمایه‌های اجتماعی و فرهنگی نیز از ارکان آن به شمار می‌رود.
وی افزود که زنان ایران به عنوان سوژه‌ای اجتماعی و تاریخی، باید در ارزیابی‌ها و سیاستگذاری‌های کلان مورد توجه قرار گیرند، چرا که پیشرفت کلان کشور بدون لحاظ کردن پیشرفت جنسیتی ناقص است.
این استاد دانشگاه با اشاره به مسیر تاریخی زنان در یک قرن گذشته توضیح داد که زنان از حاشیه جامعه به کنشگری فعال رسیده‌اند و تغییر مکان و پایگاه اجتماعی آن‌ها نیازمند تطبیق سیاست‌ها و قوانین با این تحولات است. «زنی که میان سنت و مدرنیته، ارزش‌های خانوادگی و حقوق اجتماعی در کش و قوس است، توسعه انسانی را رقم می‌زند و بدون در نظر گرفتن آن، سیاستگذاری‌ها ناقص خواهند بود.»
زنان در ایران و تجربه تاریخی جهانی
توسلی با بررسی تاریخ جهانی، گفت که مسئله حضور و مشارکت زنان در تحولات اجتماعی و انقلاب‌ها، محدود به ایران نیست. اگر به انقلاب فرانسه سال ۱۷۸۹ نگاه کنیم، زنان در صحنه‌های انقلابی حضور داشتند و حتی در بسیاری از تصمیم‌گیری‌ها و تدوین قوانین غایب بودند. این تجربه تاریخی نشان می‌دهد که مسئله زنان و جنسیت همواره یک چالش اجتماعی-تاریخی است.
او افزود که پس از انقلاب اسلامی، هویت زن ایرانی بازتعریف شد، اما سیاست‌ها بیشتر مبتنی بر نقش‌های خانوادگی بود. با این حال، از دهه ۷۰ شاهد حضور فزاینده زنان در آموزش عالی، رسانه‌ها و عرصه‌های اجتماعی بوده‌ایم؛ به طوری که زنان امروز نیمی از دانشجویان دانشگاه‌های کشور را تشکیل می‌دهند و این تحولات نشانگر گذار جامعه از الگوی سنتی به الگوی بازتابی مدرن است.
این استاد گروه مطالعات زنان و خانواده دانشگاه الزهرا (س) در ادامه به شاخص‌های توسعه انسانی و نقش زنان در آن پرداخت و چهار محور اصلی را برجسته کرد: آموزش، سلامت، اقتصاد و مشارکت سیاسی.
وی در ادامه توضیح داد که ایران در حوزه آموزش توانسته است شکاف جنسیتی را تقریباً به صفر برساند و دسترسی زنان به تحصیلات ابتدایی، متوسطه و دانشگاه با مردان برابر شده است. این دستاورد، زمینه‌ساز افزایش سرمایه انسانی زنان و مشارکت اجتماعی آن‌هاست.
توسلی یادآور شد که ایران در طول تاریخ، تلاش‌های گسترده‌ای برای کاهش مرگ و میر مادران و دسترسی زنان به خدمات پزشکی انجام داده است و امروز شکاف جنسیتی در سلامت به حداقل رسیده است. این موفقیت‌ها نشان‌دهنده رشد شاخص‌های انسانی زنان و هم‌راستایی آن با استانداردهای جهانی است.
فرصت‌ها و موانع پیشرفت زنان
توسلی فرصت‌های پیشرفت زنان را در چهار محور اصلی تحلیل کرد:
- آموزش و تحصیلات عالی:
- دسترسی برابر زنان به آموزش و دانشگاه، زمینه‌ساز توانمندی‌های فردی و اجتماعی چآن‌ها شده است.
- حضور در فرهنگ و رسانه:
فعالیت زنان در رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی امکان بازنمایی هویت زنانه و مطالبه‌گری را فراهم کرده است.
سرمایه فرهنگی و اجتماعی: افزایش سواد، مهارت‌های مدیریتی و توانمندی‌های فرهنگی زنان، پایه‌ای برای توسعه انسانی و اجتماعی فراهم کرده است.
فعالیت‌های اقتصادی غیررسمی و اشتغال انعطاف‌پذیر:
صنایع دستی، مشاغل خانگی و تجارت آنلاین زمینه توانمندسازی اقتصادی زنان را فراهم کرده و امکان ایجاد سیاست‌های حمایتی هدفمند را به وجود آورده است.
وی در ادامه به موانع پیشرفت زنان پرداخت و به موارد زیر اشاره کرد:
ارزش‌های سنتی و فرهنگی بازمانده از دوران پیشین
باورهای نمادین و بازمانده از دوران کشاورزی و صنعتی هنوز در ذهنیت جامعه مانع مشارکت کامل زنان می‌شوند.
خشونت نمادین و بازتولید نابرابری‌ها:
نابرابری‌ها به شکل نرم و ناآگاهانه از طریق خانواده، آموزش و رسانه بازتولید می‌شوند و محدودیت‌های فرهنگی ایجاد می‌کنند.
کمبود فرصت‌های اقتصادی رسمی: بسیاری از فعالیت‌های زنان در اقتصاد غیررسمی انجام می‌شود و کمتر مورد حمایت بیمه‌ای و قانونی قرار می‌گیرد.
محدودیت در مشارکت سیاسی:
حضور زنان در سمت‌های مدیریتی و تصمیم‌گیری محدود است و بیشتر نمادین دیده می‌شود.
چالش نقش‌های متعدد زنان:
زنان امروزی همزمان نقش‌های مادری، همسری، تحصیل و اشتغال را ایفا می‌کنند که فشار روانی و اجتماعی قابل توجهی ایجاد می‌کند.
توسلی در پایان تأکید کرد: برای پیشرفت واقعی، زنان باید به عنوان سوژه‌ای مستقل دیده شوند و سیاستگذاری‌ها به گونه‌ای باشد که موانع فرهنگی، اقتصادی و نهادی کاهش یابد.