خبرگزاری مهر، گروه استان‌ها: گزارش‌های پراکنده درباره وضعیت ذخایر ماهیان استخوانی در سال‌های اخیر، گاهی سبب نگرانی بخش‌هایی از افکار عمومی شده است به‌ویژه درباره ماهی سفید که یکی از نمادهای شیلاتی گیلان و مهم‌ترین گونه استخوانی دریای خزر است، شایعاتی درباره کاهش ذخیره یا افت زادآوری مطرح شده است.
برای بررسی دقیق این موضوع، خبرنگار مهر گفتگویی با کوروش خلیلی، مدیرکل شیلات گیلان انجام داده است؛ گفتگویی که در آن جزئیات برنامه‌های بازسازی، آمارهای رسمی صید، اقدامات ساختاری شیلات، توسعه مراکز تکثیر و همچنین چالش‌های جدی مانند صید غیرمجاز بررسی شده است آنچه در ادامه می‌خوانید مشروح این گفتگو است.
*آقای خلیلی کاهش ذخایر ماهیان استخوانی صحت دارد؟
برعکس، روند صید صعودی بوده است در سه سال گذشته بر اساس داده‌های رسمی، هیچ‌گونه کاهش ذخیره در ماهیان استخوانی به‌ویژه ماهی سفید نداشتیم. برعکس، روند ذخایر و میزان صید نشان می‌دهد وضعیت مطلوب و رو به بهبود است. آمارها کاملاً روشن است، مجموع صید ماهیان استخوانی استان در سال ۱۴۰۰ کمتر از ۵ هزار تن بود. در سال ۱۴۰۳ این عدد به بیش از ۷ هزار تن رسید.
این رشد، تصادفی یا ناشی از فشار صید نیست؛ بلکه نتیجه برنامه منسجم بازسازی، تکثیر مصنوعی و رهاسازی هدفمند است. ما با سه مرکز فعال بازسازی و اجرای یک برنامه دقیق برای ارتقای کیفیت بچه‌ماهی‌های تولیدی، موفق شدیم ذخایر را تثبیت کنیم.
*بیشترین زمان صید سفید چه زمانی است؟
الگوی زیستی ماهی سفید کاملاً مشخص است. این ماهی برای زادآوری باید به رودخانه‌ها و نواحی ساحلی نزدیک شود. بنابراین بیشترین صید از اواخر اسفند تا پایان فروردین ثبت می‌شود.
این موضوع سالانه تکرار می‌شود و کاملاً طبیعی است. گاهی مردم تصور می‌کنند افزایش صید در این زمان نشانه کاهش ذخایر است، در حالی که اتفاقاً این همان زمان حضور مولدین در ساحل است و به‌طور سنتی صید در همین ماه‌ها انجام می‌شود.
*دوره اصلی تکثیر و مولد گیری چه زمانی است؟
از ۱۵ اسفند تا پایان فروردین، مراکز بازسازی ما در اوج فعالیت قرار دارند. مولدین ورودی به رودخانه‌ها را جمع‌آوری، تکثیر و بچه‌ماهی‌ها را پرورش می‌دهیم تا در بهترین وزن و شرایط به محیط طبیعی بازگردند. این زمان‌بندی دقیق، یکی از عوامل پایداری ذخایر است.
*توسعه مهمی که در مولدگیری انجام شده چیست؟
یکی از تحولات اساسی در سال گذشته این بود که چرخه مولد گیری را از حالت تک‌منبعی خارج کردیم. پیش‌تر تنها از سفیدرود مولد گیری انجام می‌شد و این باعث کاهش تنوع ژنتیکی و زیستگاهی می‌شد.
اما اکنون، با همکاری بسیار مؤثر بسیج سازندگی، امکان مولد گیری در ۴ رودخانه جدید نیز فراهم شده است. یعنی اکنون ۵ رودخانه به‌صورت فعال در چرخه تکثیر نقش دارند.
این اقدام، اصالت ژنتیکی جمعیت‌های بومی سفیدرود، خشک‌رود و رودخانه‌های شرق و غرب گیلان را حفظ و بازسازی می‌کند.
*تغییرات ایجاد شده در مراکز بازسازی چه بوده است؟
دو مرکز اصلی بازسازی یعنی مرکز شهید انصاری رشت و مرکز بازسازی ذخایر ماهیان دریایی سیاهکل، طی یک برنامه‌ریزی جدید مجهز به استخرهای اختصاصی چهار هکتاری شدند این استخرها برای تفکیک جمعیت‌ها کاملاً ضروری بودند.
اکنون هر مجموعه رودخانه یک استخر اختصاصی دارد، مولدین همان رودخانه در آن تکثیر می‌شوند و بچه‌ماهی‌های حاصل نیز در مصب همان رودخانه رهاسازی می‌گردند این دقیق‌ترین و استانداردترین مدل بازسازی در جهان است.
* رهاسازی امسال چه ویژگی خاصی داشت؟
امسال توانستیم یک رکورد تاریخی ثبت کنیم. تنها در خشک‌رود از طریق مرکز سیاهکل بیش از ۱۵ میلیون بچه‌ماهی سفید رهاسازی شد. این عدد در تاریخ بازسازی ذخایر ماهی سفید در گیلان بی‌سابقه بوده است این اتفاق نتیجه برنامه‌ریزی صحیح، افزایش ظرفیت مولدگیری و تقویت مراکز بازسازی است بنابراین اگر این روند ادامه پیدا کند، نه‌تنها کاهش ذخایر نخواهیم داشت، بلکه به یک پایداری بلندمدت در ذخایر می‌رسیم.
*تهدید اصلی ذخایر چیست؟ صید غیرمجاز، تورهای نایلونی و برداشت غیرقانونی از انفال؟
بزرگ‌ترین آفت ذخایر ماهیان استخوانی، صیادان غیرمجاز و استفاده از تورهای نایلونی است؛ تورهایی که به دلیل چشمه بسیار ریز، هیچ فرصتی برای فرار بچه‌ماهی یا مولد نمی‌گذارند.
مشکل دیگر این است که برخی تصور می‌کنند چون دریا «انفال» است، پس هر کسی حق برداشت آزادانه دارد. این تصور کاملاً اشتباه است.
استفاده از منابع دریایی قانونمند است؛ مجوز دارد؛ نظارت دارد؛ و اگر این نظم برهم بخورد، هزاران صیاد مجاز آسیب می‌بینند.
*آینده چه می‌شود؟
اگر توسعه مولدگیری، تفکیک جمعیتی، رهاسازی هدفمند و افزایش وزن بچه‌ماهی‌ها ادامه یابد، گیلان در مسیر پایداری بلندمدت ذخایر سفید و سایر استخوانیان قرار می‌گیرد.
ما امروز مسیر درست را انتخاب کرده‌ایم و نتایجش در آمار صید و پایش ذخایر کاملاً مشخص است. ذخایر ماهی سفید در سال‌های اخیر کاهش نداشته است. ما با ارتقای مراکز بازسازی، تکثیر هدفمند، رهاسازی گسترده و مدیریت علمی صید، توانسته‌ایم روند صعودی در صید و پایداری را رقم بزنیم.
اما همچنان سه شرط برای آینده ضروری است: مقابله مؤثرتر با صید غیرقانونی، توسعه بیشتر رودخانه‌های مولدگیری و تداوم حمایت‌های ساختاری و اجتماعی
تحولات اخیر در سیاست‌های بازسازی ذخایر ماهی سفید در گیلان نشان می‌دهد مدیریت شیلات استان طی سه سال گذشته از یک الگوی سنتی و محدود خارج شده و وارد فاز برنامه‌ریزی علمی و ساختاری شده است؛ تغییری که آثار آن در آمار صید، رفتار زادآوری ماهی، و میزان موفقیت رهاسازی به‌وضوح قابل مشاهده است.
این تغییر رویکرد زمانی اهمیت بیشتری پیدا می‌کند که بدانیم ماهی سفید نه فقط یک گونه اقتصادی، بلکه ستون اصلی زنجیره غذایی، معیشت ساحل‌نشینان و شاخص سلامت محیطی رودخانه‌ها و دریا است.
چرا گیلان نیازمند تغییر رویکرد بود؟
طی دهه‌های گذشته بار اصلی مولدگیری سفید در گیلان تنها بر دوش یک رودخانه بزرگ یعنی سفیدرود بود؛ به‌طوری که تمام چرخه تکثیر، فارغ از تنوع جمعیتی این گونه، از یک منبع ورودی تغذیه می‌شد.
*آیا شیلات برنامه‌ای برای حمایت از مشارکت زنان و جوانان در صنعت شیلات و صید سنتی دارد و چه تسهیلات یا فرصت‌های شغلی برای آنان فراهم شده است؟
در حوزه مشاغل خانگی تسهیلات لازم برای این کار به انجام می‌رسد و با افتخار اعلام می‌کنیم که بانوان آبزی پرور گیلان در حوزه‌های ماهیان زینتی و پرورش ماهی سردابی، گرمابی و خاویاری فعالیت دارند و از نمونه‌های حوزه تولید شیلاتی هستند هرچند بسیاری از مشاغل در این گروه در صنایع شیلاتی مشغول به فعالیت هستند.
تحولات سه سال اخیر در شیلات گیلان نشان می‌دهد مدیریت استان با عبور از الگوی سنتی و محدود تک‌منبعی، وارد مرحله‌ای علمی و ساختاری برای بازسازی و تثبیت ذخایر ماهی سفید شده است. داده‌های رسمی حاکی از آن است که مجموع صید ماهیان استخوانی استان از کمتر از ۵ هزار تن در سال ۱۴۰۰ به بیش از ۷ هزار تن در سال ۱۴۰۳ افزایش یافته است؛ این رشد نه نشانه فشار صید، بلکه شاخص سلامت و اثرگذاری برنامه‌های بازسازی است.
توسعه مراکز بازسازی، تجهیز استخرهای اختصاصی چهار هکتاری، تفکیک جمعیت‌های رودخانه‌ای و گسترش چرخه مولدگیری از تک‌منبعی سفیدرود به پنج رودخانه فعال، تنوع ژنتیکی و زیستگاهی گونه را حفظ کرده و روند بازسازی را تقویت کرده است. امسال تنها در خشک‌رود بیش از ۱۵ میلیون بچه‌ماهی سفید رهاسازی شد که رکوردی بی‌سابقه در تاریخ بازسازی ذخایر گیلان محسوب می‌شود.
روند علمی و هدفمند بازسازی شامل جمع‌آوری مولدین، پرورش و بازگرداندن بچه‌ماهی‌ها در مصب همان رودخانه، باعث شده ذخایر در وضعیت پایدار قرار گیرند و احتمال کاهش نسل ماهی سفید به حداقل برسد. با این حال، صید غیرمجاز، استفاده از تورهای نایلونی و برداشت غیرقانونی منابع همچنان بزرگ‌ترین تهدید برای ذخایر است و مقابله مؤثر با این موارد، شرط اصلی موفقیت بلندمدت است.
اگر روند توسعه مراکز مولدگیری، رهاسازی هدفمند و مدیریت علمی صید ادامه یابد، گیلان نه تنها ذخایر ماهی سفید را تثبیت خواهد کرد، بلکه می‌تواند به یک مرکز پایدار و الگو در شمال کشور تبدیل شود. این تحولات، علاوه بر تضمین معیشت صیادان و سلامت محیط زیست، آینده‌ای پایدار برای گونه‌های استخوانی دریای خزر و امنیت غذایی استان ترسیم می‌کند.