خبرگزاری بین المللی اهل بیت(ع)_ابنا: حدیث شریف از امام حسن مجتبی (علیه السلام) درباره نحوه دعاکردن حضرت فاطمه زهرا (سلام الله علیها)، یکی از زیباترین و عمیق‌ترین جلوه‌های ایثار و نوع‌دوستی را در سیره آن بانوی بزرگوار به نمایش می‌گذارد. این روایت کوتاه، نه تنها یک درس اخلاقی، بلکه مبنایی برای فهم جایگاه "دیگری" در نگاه اسلام و به ویژه اهل بیت (ع) است.
متن حدیث و شرح آن:
امام حسن مجتبی (ع) روایت می‌کند که شبی مادرش حضرت فاطمه زهرا (س) را دید که تا نیمه‌های شب مشغول دعا برای مؤمنین است، اما برای خود دعا نمی‌کند. وقتی امام حسن (ع) با تعجب از مادرش می‌پرسد: "مادرجان! چرا برای خودت دعا نمی‌کنی؟" حضرت فاطمه (س) در پاسخ می‌فرماید: "یا بُنَیَّ! الجارُ ثُمَّ الدّارُ"(1) یعنی: "پسرم! اول همسایه، سپس خانه."
این جمله کوتاه، چکیده‌ای از فلسفه ایثار و مقدم داشتن نیازهای دیگران بر نیازهای شخصی است که در آموزه‌های اسلامی جایگاه ویژه‌ای دارد. معنای "جار" در اینجا وسیع‌تر از تنها همسایه دیوار به دیوار است و شامل هر کسی می‌شود که به نوعی در دایره ارتباطات اجتماعی فرد قرار می‌گیرد و محتاج دعا و کمک اوست. "دار" نیز نمادی از خود و خانواده نزدیک است.
ابعاد الگوی ایثار در سیره فاطمی:
اوج ایثار و گذشت: حضرت فاطمه (س) با این عمل، به فرزند خود و تمام بشریت می‌آموزد که در اوج نیاز به دعا برای خود و خانواده، دیگران را مقدم بدارند. این عمل نه تنها در دعای شبانه، بلکه در تمام سیره زندگی ایشان جاری بود؛ از بخشیدن غذای افطار خود به مسکین، یتیم و اسیر، تا تحمل سختی‌ها برای یاری اسلام و مسلمانان. این نوع ایثار، ریشه در ایمان عمیق به خداوند و اعتقاد به پاداش اخروی دارد.
اهمیت اجتماع و همبستگی: عبارت "الجار ثم الدار" نشان‌دهنده اهمیت بی‌اندازه همسایه و اجتماع در نگاه اهل بیت (ع) است. صلاح جامعه و افراد آن، مقدم بر صلاح و منفعت فردی در نظر گرفته شده است. این دیدگاه، بنیان‌های یک جامعه قوی و همبسته را بنا می‌نهد که در آن هر فرد به فکر دیگری است و مشکلات یکدیگر را مشکل خود می‌داند.
تربیت عملی فرزندان: این روایت، نمونه‌ای درخشان از تربیت عملی فرزندان است. امام حسن (ع) با دیدن عمل مادرش، نه تنها درس ایثار را فرا می‌گیرد، بلکه این درس برای همیشه در ذهنش حک می‌شود. پرسش امام حسن (ع) و پاسخ حضرت زهرا (س)، خود یک کلاس درس تربیتی برای تمام تاریخ است.
اثرات روحی و معنوی: دعای برای دیگران، به ویژه برای مؤمنین، دارای اثرات روحی و معنوی عظیمی است. این عمل نه تنها برای فردی که برایش دعا می‌شود، بلکه برای خود دعا کننده نیز برکات فراوانی دارد. این نشان می‌دهد که ارتباط با خدا از طریق دعا، حتی در راستای نیازهای دیگران، به تعالی روح انسان کمک می‌کند.
مقدم داشتن دیگران بر خود:
"وَالَّذِینَ تَبَوَّءُوا الدَّارَ وَالْإِیمَانَ مِن قَبْلِهِمْ یُحِبُّونَ مَن هَاجَرَ إِلَیْهِمْ وَلَا یَجِدُونَ فِی صُدُورِهِمْ حَاجَةً مِّمَّا أُوتُوا وَیُؤْثِرُونَ عَلَیٰ أَنفُسِهِمْ وَلَوْ کَانَ بِهِمْ خَصَاصَةٌ ۚ وَمَن یُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولَٰئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ"(1)
"و (نیز) کسانی که پیش از مهاجران، در سرزمین (مدینه) جای گرفتند و ایمان آوردند، مهاجران را دوست می‌دارند و در دل خود نسبت به آنچه به مهاجران داده شده، حسدی نمی‌یابند و (آنان را) بر خود مقدم می‌دارند، هرچند خودشان نیازمند باشند؛ و کسانی که از بخل و حرص نفس خویش در امان بمانند، آنان همان رستگارانند."(2)
این آیه به وضوح صفت "ایثار" و مقدم داشتن دیگران بر خویش را حتی در زمان نیاز، به عنوان یکی از صفات برجسته مؤمنین و عامل رستگاری معرفی می‌کند. سیره حضرت فاطمه (س) در دعا برای دیگران پیش از خود، مصداق بارز این آیه است.
انفاق و کمک به دیگران:
"لَّیْسَ عَلَیْکَ هُدَاهُمْ وَلَٰکِنَّ اللَّهَ یَهْدِی مَن یَشَاءُ ۗ وَمَا تُنفِقُوا مِنْ خَیْرٍ فَلِأَنفُسِکُمْ ۚ وَمَا تُنفِقُونَ إِلَّا ابْتِغَاءَ وَجْهِ اللَّهِ ۚ وَمَا تُنفِقُوا مِنْ خَیْرٍ یُوَفَّ إِلَیْکُمْ وَأَنتُمْ لَا تُظْلَمُونَ"(3)
"هدایت آنان بر عهده تو نیست، بلکه خداوند هر که را بخواهد هدایت می‌کند؛ و هر چه از خوبی (مال و جان) انفاق کنید، برای خودتان است؛ و انفاق نمی‌کنید جز برای طلب رضای خدا؛ و هر چه از خوبی انفاق کنید، به طور کامل به شما بازگردانده می‌شود و به شما ستم نمی‌شود."
این آیه، هرچند درباره انفاق مادی است، اما روحیه آن با ایثار حضرت فاطمه (س) همخوانی دارد. هدف از انفاق و دعا برای دیگران، "ابتغاء وجه الله" (طلب رضای خدا) است و پاداش آن به خود فرد بازمی‌گردد.
احسان و کمک به نیازمندان:
"وَبِالْأَسْحَارِ هُمْ یَسْتَغْفِرُونَ وَفِی أَمْوَالِهِمْ حَقٌّ لِّلسَّائِلِ وَالْمَحْرُومِ"(4)
"و در سحرگاهان آمرزش می‌طلبیدند؛ و در اموالشان، برای سائل و محروم حقی بود."
این آیات نیز اشاره به توجه مؤمنین به نیازمندان و سائلان دارد و نشان می‌دهد که خداوند از بندگان خود انتظار دارد که در کنار عبادات فردی، به فکر دیگران نیز باشند. دعای حضرت فاطمه (س) برای مؤمنین، نوعی احسان معنوی است.
حدیث "الجار ثم الدار" از سیره حضرت فاطمه زهرا (س)، الگویی کامل از ایثار، نوع‌دوستی و مسئولیت‌پذیری اجتماعی را به ما می‌آموزد. این سیره، ریشه در آموزه‌های عمیق قرآنی دارد که مؤمنین را به مقدم داشتن دیگران بر خویش، حتی در اوج نیاز، و همچنین توجه به نیازهای جامعه فرا می‌خواند. این درس اخلاقی، نه تنها برای تربیت فردی بلکه برای ساختن یک جامعه متعالی و انسانی، بنیادی و ضروری است.
پی نوشت:
1.بحارالانوار، 43: 82
2.سوره حشر/ آیه 9
3.سوره بقره/ آیه 272
4.سوره ذاریات/ آیه 18-19
بانوف.دلداری(پژوهشگر/مشاور خانواده/فعال رسانه و فضای مجازی)