به گزارش اقتصادآنلاین، احمد میدری، سخنگوی دولت، در یک برنامه تلویزیونی اخیر، کالابرگ الکترونیکی را یکی از مهم‌ترین موضوعات اقتصادی و اجتماعی کنونی کشور برشمرد و به تاریخچه این رویکرد حمایتی در دولت اشاره کرد. این شیوه حمایت، که ریشه‌های عمیقی در اقتصاد ایران دارد، از دوران جنگ تحمیلی آغاز شد. در آن زمان، دولت برای اطمینان از دسترسی مردم به اقلام اساسی، اقدام به توزیع کوپن کالا می‌کرد که به دارندگان اجازه می‌داد اقلام مشخصی را با قیمت‌های بسیار پایین‌تر از بازار در مراکز تعیین‌شده خریداری کنند. این تجربه، نمادی از مداخله دولت برای تثبیت دسترسی به کالاهای اساسی در شرایط بحران بود.
تحول تاریخی: از کوپن جنگ تا طرح‌های یارانه‌ای نوین
میدری در توضیحات خود، سیر تحولات مدیریتی این طرح را مورد توجه قرار داد. وی اشاره کرد که از سال ۱۳۹۳، مدیریت اجرایی و نظارت بر کالابرگ از وزارت صنعت، معدن و تجارت (صمت) به وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی منتقل شد. در طول دولت روحانی، تلاش‌هایی برای اجرای طرح‌های یارانه‌ای با عنوان کالابرگ صورت گرفت، اما اجرای این طرح‌ها معمولاً محدود به جامعه هدف بسیار کوچکی بود و فاقد گستردگی لازم بود.
رویکرد در دولت سیزدهم (دولت شهید رئیسی) تغییر اساسی یافت. هدف اصلی در این دولت این بود که دولت مابه‌التفاوت قیمتی را مستقیماً به تولیدکنندگان یا فروشندگان پرداخت کند تا قیمت نهایی کالاها برای مصرف‌کننده نهایی ثابت باقی بماند. این مکانیزم، اگرچه تلاشی برای حفظ قدرت خرید بود، اما چندین بار به شکل‌های مختلف تکرار شد که هر کدام با چالش‌ها و میزان مشارکت‌های متفاوتی همراه بود.
گام‌های جدید در دولت چهاردهم: الکترونیکی شدن و حق انتخاب
سخنگوی دولت اعلام کرد که در دولت چهاردهم، روند اجرای کالابرگ الکترونیکی سرعت گرفته و تاکنون حدود ۴ نوبت از این نوع کالابرگ توزیع شده است. تفاوت اصلی این دوره‌ها با تجارب گذشته، در ماهیت حمایتی آن بود؛ در این مراحل، به مردم منابعی (به صورت اعتبار یا یارانه تشویقی) اختصاص داده شد تا بتوانند خریدهای خود را از میان مجموعه مشخصی از ۱۱ قلم کالای اساسی مورد تأیید، انجام دهند.
وی تأکید کرد که تأمین مالی مرحله پنجم کالابرگ الکترونیکی انجام شده است. پس از جلسات مفصل و کارشناسی با نمایندگان مجلس شورای اسلامی، یک شیوه جدید و کارآمدتر برای مرحله آتی نهایی خواهد شد. این شیوه جدید، رویکردی دوگانه خواهد داشت و به مردم اجازه انتخاب بین دو روش متفاوت برای دریافت یارانه حمایت معیشتی می‌دهد. اجرای این طرح جدید، طبق برنامه‌ریزی‌ها، از آذرماه سال جاری آغاز خواهد شد.
دو مسیر پیش رو: اعتبار نقدی یا تخفیف مستقیم ۲۰ درصدی
میدری از افزایش چشمگیر اعتبارات این طرح خبر داد و اعلام کرد که میزان اعتبار کلی این حمایت‌ها از ۱۵۰۰ همت (هزار میلیارد تومان) به سه هزار میلیارد تومان افزایش یافته است. وی دو پیشنهاد اصلی وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی را که در کمیته مشترک با مجلس مورد بحث قرار گرفته، تشریح کرد:
دریافت اعتبار نقدی (اعتباری): خانوارها می‌توانند مبلغ ۵۰۰ هزار تومان اعتبار به ازای هر نفر دریافت کنند و این اعتبار را منحصراً برای خرید از میان ۱۱ قلم کالای مورد نظر، مصرف نمایند.
تخفیف مستقیم و خرید از فروشگاه‌ها: خانوارها می‌توانند کالاهای مورد نظر خود را از حدود ۱۲ هزار فروشگاه طرف قرارداد خریداری کنند. در این روش، فروشگاه‌ها متعهد به اعمال تخفیف حداقل ۲۰ درصدی بر قیمت مصوب کالاها هستند.
این ساختار دوگانه (انتخاب بین دریافت اعتبار و اعمال تخفیف)، به منظور افزایش آزادی عمل مصرف‌کننده و همچنین تضمین خرید کالاهای اساسی، طراحی شده است. نهایی‌سازی شیوه اجرایی، طبق برنامه، در کمیته مشترک با حضور نمایندگان مجلس صورت خواهد گرفت.
هدف اصلی: تثبیت قدرت خرید دهک‌های کم‌درآمد
احد رستمی، رئیس مرکز اطلاعات و رفاه ایرانیان، در ادامه بر اهمیت و دغدغه اصلی وزارت رفاه یعنی اجرای موفق طرح کالابرگ برای کسب رضایتمندی مردم تأکید کرد. وی مروری جامع بر تجربیات اجرایی گذشته داشت تا درس‌های لازم برای طرح فعلی استخراج شود:
مرحله اول (جایگزینی): در این مرحله، تلاش شد تا یارانه نقدی به صورت کالایی جایگزین شود. استقبال خانوارها محدود بود و تنها ۴۰۹ هزار خانوار در این طرح مشارکت کردند.
مرحله دوم (یارانه مازاد تشویقی): برای تشویق دهک‌های اول تا سوم برای تبدیل یارانه نقدی به کالایی، یک یارانه مازاد ۸۰ هزار تومانی در نظر گرفته شد. این تشویق توانست مشارکت خانوارها را تا سقف ۵۷۵ هزار خانوار افزایش دهد.
گسترش پوشش و افزایش یارانه: در مراحل بعدی، پوشش طرح به ترتیب به سه، پنج و نهایتاً هفت دهک درآمدی افزایش یافت و مبلغ یارانه تشویقی به ۱۲۰ هزار تومان رسید. با وجود افزایش یارانه، بیشترین مشارکت ثبت شده در این دوره حدود یک میلیون خانوار بود.
طرح فجرانه: این طرح به عنوان جایگزینی برای مدل‌های قبلی معرفی شد. طرح فجرانه شامل سبدی از ۱۱ قلم کالا به ارزش تقریبی ۷۷۰ هزار تومان بود. در این مدل، دولت ۲۲۰ هزار تومان اعتبار تخصیص می‌داد و خانواده‌ها با پرداخت مابه‌التفاوت (۵۵۰ هزار تومان آورده خود)، سبد کالا را خریداری می‌کردند.
درس‌آموخته‌ها از گذشته: بررسی موفقیت‌ها و عقب‌نشینی‌ها
رستمی اشاره کرد که طرح فجرانه در سه مرحله متوالی اجرا شد، اما میزان مشارکت خانوارها نشان‌دهنده عدم پایداری طرح بود. آمار مشارکت به ترتیب از ۱۷ میلیون خانوار در مرحله اول به ۱۵ میلیون و سپس به ۱۲ میلیون خانوار کاهش یافت. این روند کاهشی، زنگ خطری برای مسئولان بود و نیاز به یک مدل حمایتی پایدارتر و بدون نیاز به آورده نقدی خانوار را برجسته ساخت. بر اساس جمع‌بندی دقیق تجربیات گذشته و با تمرکز بر افزایش پایداری و رضایتمندی، وزارت رفاه طرح جدیدی را ارائه داد که از اسفند ۱۴۰۳ اجرایی شد و افزایش چشمگیری در میزان مشارکت عمومی به همراه داشت:
در این طرح نوآورانه، نیازی به آورده نقدی از سوی خانوارها نبود:
سه دهک اول: مبلغ ۵۰۰ هزار تومان اعتبار هدفمند بدون نیاز به آورده خانوار تخصیص یافت.
چهار دهک بعدی (دهک‌های چهارم تا هفتم): مبلغ ۳۵۰ هزار تومان اعتبار بدون نیاز به آورده خانوار دریافت کردند.
رئیس مرکز اطلاعات رفاه ایرانیان تأکید کرد که با توجه به افزایش مستمر نرخ تورم و قیمت‌ها، اولویت اصلی مسئولان حفظ قدرت خرید واقعی این اقشار کم‌درآمد است. روش نهایی و جزئیات اجرایی مرحله آتی کالابرگ، پس از جمع‌بندی نهایی با وزرای مربوطه در هفته جاری، به صورت رسمی اعلام خواهد شد.
حمایت هدفمند از آینده: برنامه ویژه رفع سوءتغذیه کودکان
زهرا قیومی، مدیرکل دفتر امور حمایتی و توانمندسازی وزارت رفاه، در ادامه به تشریح جزئیات برنامه حمایتی متمرکز بر سلامت و تغذیه کودکان در دهک‌های پایین‌تر جامعه پرداخت که جنبه پیشگیرانه و درمانی دارد.
برنامه حمایتی کودکان: از ابتدای آذرماه، به ۲۶۰ هزار کودک واجد شرایط، سبد کالای تخصصی رفع سوءتغذیه به ارزش ماهانه ۱ میلیون و ۳۰۰ هزار تومان پرداخت می‌شود.
جامعه هدف و پایش سلامت: این برنامه حیاتی با همکاری وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی برای کودکان گروه سنی ۵ تا ۱۹ ماهه اجرا می‌شود. پایش سلامت این کودکان شامل اندازه‌گیری منظم قد و توده بدنی (BMI) آن‌هاست تا از بروز سوءتغذیه مزمن جلوگیری شود.
معیار پوشش: خانواده‌هایی که کودکانشان در دهک‌های ۱ تا ۷ درآمدی قرار دارند، تحت پوشش این حمایت ویژه قرار می‌گیرند.
قیومی تأکید کرد که در سال ۱۴۰۴، شاهد رشد ۱۰۰ درصدی در پوشش این برنامه هستیم و مبلغ حمایت به ۱ میلیون و ۳۰۰ هزار تومان به ازای هر کودک افزایش یافته است که نشان‌دهنده اولویت‌دهی به سلامت نسل آینده است.
طرح «یَسنا»: تمرکز بر سلامت مادران و شیرخواران
در پایان، مدیرکل دفتر امور حمایتی و توانمندسازی وزارت رفاه، به معرفی طرح «یَسنا» اشاره کرد. این طرح به طور خاص برای حمایت تغذیه‌ای و بهداشتی از مادران باردار و کودکان شیرخوار طراحی شده است. طرح «یَسنا» از آذرماه آغاز شده و مادران واجد شرایط می‌توانند با مراجعه به مراکز بهداشتی و مراکز خدماتی مربوطه، از بسته‌های حمایتی این طرح که شامل خدمات مشاوره، مکمل‌ها و اقلام غذایی ویژه است، بهره‌مند شوند. هدف نهایی این طرح، بهبود شاخص‌های سلامت مادر و کودک در گروه‌های آسیب‌پذیر جامعه است.