به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) به نقل از ستاد خبری سی‌وسومین دوره هفته کتاب جمهوری اسلامی ایران، «ناسخ‌التواریخ» اثر محمدتقی سپهر ملقب به لسان‌الملک (۱۲۱۶–۱۲۹۷ ه ق) از مهم‌ترین آثار دوران قاجاریه است. او که از مشهورترین ادیبان و مورخان عصر قاجار است، ابتدا قرار بود یک دوره تاریخ عمومی جهان را بنویسد، اما زمانی که شروع به نگارش کتاب دوم می‌کند، به نوعی تاریخ جهان را به کناری گذاشته و دست به نگارش تاریخ اسلام می‌برد. بر این اساس مجلدات «ناسخ التواریخ» به شرح زیر است.
کتاب اول: از هبوط آدم تا هجرت حضرت محمد (ص)، مشتمل بر دو مجلد: «از هبوط آدم تا میلاد مسیح» و «از میلاد مسیح تا هجرت پیامبر اکرم (ص)».
کتاب دوم: از هجرت پیامبر به بعد که ۶ مجلد آن را سپهر تالیف کرده به قرار:
مجلد اول: تاریخ و سیره حضرت محمد (ص) از سال اول هجرت تا سال یازدهم هجرت که سال درگذشت رسول الله (ص) است و با ذکر اوصاف و متعلقات آن حضرت کتاب را به پایان می‌رساند.
مجلد دوم: تاریخ خلفا، مشتمل بر شرح خلافت سه تن از خلفای راشدین و شرح حال صحابه و ایام مشهور عرب و امثله عرب.
مجلد سوم: شرح حال امام علی بن ابی طالب (ع).
مجلد چهارم: شرح حال حضرت فاطمه (س)
مجلد پنجم: شرح حال امام حسن (ع).
مجلد ششم: شرح حال امام حسین (ع).
ویژگی‌های شخصیتی و زمینه فکری و علمی مؤلف
محمدتقی سپهر از خاندان سپهر کاشانی بود که به دربار قاجار راه یافت و به سبب توانایی در نویسندگی و تاریخ‌نگاری، لقب لسان‌الملک را از ناصرالدین‌شاه دریافت کرد. ویژگی‌های شخصیتی و علمی سپهر شامل نثر ادیبانه‌ای است که در آن از صنایع ادبی، استعاره‌ها و تشبیه‌های شاعرانه بهره می‌برد و همین امر باعث شد که ناسخ‌التواریخ علاوه بر ارزش تاریخی، ارزش ادبی نیز داشته باشد.
همچنین او با وفاداری به دربار، تاریخ را در خدمت مشروعیت‌بخشی به سلطنت قاجار می‌دید و در بخش‌های مربوط به ایران، نگاه جانبدارانه‌ای داشت. افزون بر این، سپهر در تدوین ناسخ‌التواریخ با توجه به منابع متعدد عربی و فارسی از جمله تاریخ طبری، سیره ابن هشام، طبقات ابن سعد، دلائل النبوة بیهقی و نیز منابع فارسی مانند روضة‌الصفا بهره گرفت. در نهایت جایگاه اجتماعی او به‌عنوان مورخ رسمی دربار سبب شد که نوشته‌هایش در مجالس رسمی و فرهنگی خوانده شوند. سپهر علاوه بر ناسخ‌التواریخ، تألیفات دیگری نیز در حوزه تاریخ و ادبیات از خود به جای گذاشته است، اما عمده شهرت و اعتبار او مرهون همین اثر است.
مجلد سیره پیامبر (ص)
بخش‌های مربوط به پیامبر اسلام (ص) به عنوان مهم‌ترین و پرمراجعه‌ترین قسمت‌های ناسخ‌التواریخ شناخته می‌شوند؛ چرا که برای نخستین بار سیره نبوی با نثری ادیبانه و ساختاری منظم، به زبان فارسی و در قالب تاریخ عمومی عرضه شده است.
بخش‌های مربوط به پیامبر اسلام (ص) در این اثر، در چندین جلد در قالب‌های زیر تدوین و تنظیم شده است:
جلد اول: از ولادت پیامبر تا هجرت به مدینه
جلد دوم: از هجرت تا وقایع سال هفتم هجری
جلد سوم: از سال هفتم تا پایان سال دهم هجری
جلد چهارم: حجة‌الوداع و وفات پیامبر (ص)
ناسخ‌التواریخ را می‌توان یکی از آغازین تلاش‌ها برای ارائه سیره پیامبر به زبان فارسی و در قالب تاریخ عمومی به شمار آورد، این اثر برخلاف متون عربی که عمدتاً برای علما و دانشمندان نوشته شده بودند، برای مخاطب عام فارسی‌زبان تنظیم شده و همین ویژگی سبب شد تا در میان مردم ایران به شکلی گسترده رواج یابد. هرچند نگاه مولف گاه جانبدارانه و روایت‌هایش گاه افسانه‌ای‌اند، اما ارزش ادبی و تاریخی ناسخ‌التواریخ انکارناپذیر است.
در دهه‌های اخیر چاپ منقح این اثر با کوشش و تصحیح جمشید کیان‌فر توسط انتشارات اساطیر منتشر می‌شود. بخش‌هایی از جلد چهارم «زندگانی پیامبر (ص)» از این کتاب را در ادامه می‌خوانید:
تعریف رسول خدای علامت اسلام را و صفات مسلمین را برای شمعون بن لاوی
چون رسول خدا صفت جاهل را برای شمعون بن لاوی به پایان برد، عرض کرد: یا رسول الله علامت اسلام چیست؟ فرمود: علامت اسلام: ایمان و علم و عمل است.
عرض کرد: علامت این هر سه چیست؟ فرمود: علامت ایمان چهار چیز است: اقرار به وحدانیت خدا و ایمان به کتب خدا و ایمان به پیغمبران خدا. علامت علم نیز چهار است: علم به خدا و علم به محبت خدا و علم به امانت خدا و حفظ آن تا هنگام ادای آن. عمل نیز چهار است: نماز و روزه و زکوة و اخلاص.
∎