همشهری- پریسا نوری: چند سالی است که حضور موش‌ها به‌عنوان ساکنان زیرزمینی پایتخت در معابر اصلی و فرعی شهر عادی شده و با وجود بهره‌گیری از راهکارهای متنوع و استمرار تلاش‌ها برای حذف آنها، جولان این جوندگان موذی در کوچه و خیابان‌ها خاطر شهروندان را می‌آزارد. علاوه بر اینها شایعاتی ازجمله ورود موش‌ها از نروژ، بزرگ‌شدن جثه آنها و دم‌به‌تله‌ندادن این جوندگان به‌دلیل هوش بالایشان نیز گاهی در فضای مجازی دست‌به‌دست می‌شود. اما واقعیت ماجرا چیست؟ آیا موش‌های تهران نروژی هستند؟ تلاش‌های چند دهه‌ای مدیریت شهری برای کنترل جمعیت موش‌ها نتیجه‌بخش نبوده است؟ حسین صادقی، مدیر اداره کنترل حیوانات شهری شهرداری تهران و زهره بهمنی، کارشناس مطالعات فضای سبز و پسماند مرکز مطالعات و برنامه‌ریزی شهر تهران در تلویزیون همشهری ضمن پاسخ‌دادن به این سؤال‌ها و سایر ابهامات، راهکارهایی کارشناسی برای مقابله با این جوندگان ارائه کردند.
چرا تهران موش دارد؟
صادقی: فرایند شهرنشینی با ایجاد محیط‌های مساعد و منابع خوب برای رشد و ازدیاد جوندگان، به‌خصوص موش‌ها، باعث انبوهی جمعیت آنها شده است. این مشکل مختص تهران نیست، در اقصی‌نقاط دنیا این مشکل وجود دارد. روش‌های مبارزه‌ای که در سال‌های اخیر به‌کار گرفته شده، نشان داده که موش‌ها قابلیت این را دارند که با شرایط تطبیق پیدا کنند، شرایط را به نفع خود تغییر دهند و در مجموعه‌های انسانی بقا داشته باشند. به همین دلیل موضوع موش پیچیدگی خاص خود را دارد و حضورش در تمام جوامع بشری، اعم از روستایی و شهری از این فرایند تبعیت می‌کند.
بهمنی: مرکز مطالعات و برنامه‌ریزی شهر تهران در سال ۱۴۰۳ گزارش جامعی با عنوان «ارائه راهکارهای مدیریتی بالقوه کنترل موش‌های فاضلاب در سطح شهر تهران با تکیه بر تجربیات جهانی» تهیه کرده که چند نکته در آن قابل تامل است. نکته مهم این است که فکر نکنیم فقط تهران است که نمی‌تواند این معضل را ریشه‌کن کند. همه کشورهای دنیا با این معضل روبه‌رو هستند. مثلا آمریکا سالانه حدود یک‌میلیارد دلار فقط برای کنترل موش هزینه می‌کند و تنها کشورهای محدودی مثل سنگاپور و ژاپن تا حد زیادی موفق بوده‌اند.
جمعیت موش‌های تهران چقدر است؟
صادقی: نمی‌توان دقیقا گفت جمعیت موش‌ها چقدر است؛ حتی حدود آن هم به‌راحتی قابل برآورد نیست. اما سامانه ۱۳۷ شهرداری تهران بازخورد نظرات مردمی را دریافت می‌کند. براساس این گزارش‌ها نشانی‌ها گرفته و نقشه پراکنش تهیه می‌شود. این پراکنش بستگی به سطح فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی، نوع کاربری (مسکونی، تجاری)، سرانه‌های خدماتی، فضای سبز و وضعیت نگهداشت بهداشتی هر منطقه دارد و در سطح شهر تهران متفاوت است. روزانه به‌طور متوسط حدود ۷۰ پیام مردمی مشاهده موش و درخواست برای اقدام عاجل برای کنترل آنها دریافت می‌کنیم.
آیا واقعا موش‌های تهران که به موش نروژی معروفند، از نروژ آمده‌اند؟
بهمنی: خیر، این یک اشتباه تاریخی است. این موش‌ها همراه کشتی‌های باربری از چین به بنادر اروپا، ایران و سایر کشورها آمده‌اند و در ایران هم قبلا به موش بندری معروف بودند.
چرا جثه موش‌های تهران بزرگ است؟
بهمنی: این موش‌ها در بدو تولد از ۲۵۰ تا ۷۵۰ گرم وزن دارند و کلا نژادشان جزو موش‌های بزرگ‌جثه است؛ از طرف دیگر به‌دلیل تغذیه خوبی که دارند سریع بزرگ می‌شوند.
این حقیقت دارد که موش‌ها باهوش هستند؟
بهمنی: بله، متأسفانه موش‌های فاضلاب آی‌کیوی بالایی دارند و قدرت آموزش و انتقال دانش در آنها زیاد است و چون اجتماعی زندگی می‌کنند، به یکدیگر آموزش می‌دهند که چطور از پس چالش‌ها اعم از سم‌ها و تله‌های موش بربیایند. این موضوع کار ما را دشوار می‌کند.
آیا تنها نهاد متولی کنترل جمعیت موش‌ها شهرداری است؟
صادقی: شهرداری یکی از ارگان‌هایی است که در این خصوص وظیفه دارد؛ اما مطابق قانون، متولی اصلی وزارت بهداشت است که وظیفه اولیه مبارزه با کلیه ناقلان بیماری‌ها، اعم از حشرات و بندپایان و موجوداتی را که ظرفیت میزبانی یا انتقال بیماری به انسان را دارند، بر عهده دارد. شهرداری نیز براساس ماده ۵۵ قانون شهرداری‌ها و دستورالعمل‌های بعدی، وظیفه جمع‌آوری و در برخی موارد «اتلاف» این موجودات ناقل را برعهده دارد.
در تهران چند نفر و چگونه درگیر مقابله با موش‌ها هستند؟
صادقی: حدود ۲۳۰ اکیپ در سطح مناطق فعال هستند که به درخواست‌های مردمی پاسخ می‌دهند و طبق برنامه ماهانه کلونی‌های فعال در سطح معابر، شبکه انهار، کاربری‌های خاص مثل فضای سبز، زمین‌های بایر و حاشیه معابر را شناسایی می‌کنند. سپس مبارزه به روش‌های شیمیایی، غیرشیمیایی، مکانیکی و فیزیکی انجام می‌شود تا سطح خسارت و حضور حیوان در جامعه به حد تحمل‌پذیر برسد.
نتیجه اقدامات ۲۳۰ اکیپ مقابله با موش چه بوده است؟
صادقی: در سال گذشته حدود ۴۵۰ هزار کلونی در سطح شهر تهران شناسایی شد که حدود ۱۰۰ هزار مورد از آنها غیرفعال شد (لانه‌کوبی و تخریب). برای کلونی‌های فعال، راه‌های تردد شناسایی و طعمه‌گذاری شد. علاوه بر این، آموزش و اطلاع‌رسانی به شهروندان و همچنین آموزش نیروی انسانی و افراد مؤثر در جامعه (مانند شورایاری‌ها خانه‌های بهداشت) نیز انجام شده است.
استفاده مداوم از مرگ موش در معابر و کلونی‌ها چقدر تأثیرگذار است؟
بهمنی: اگر فکر کنیم فقط با سم می‌توان مشکل را حل کرد، اشتباه کرده‌ایم. برای زنده‌ماندن موش ۳ عامل اصلی لازم است: آب، غذا و پناهگاه. نخستین قدم، حذف این ۳ عامل است. با توجه به زادوولد بسیار بالای موش‌ها (یک‌موش ماده در سال می‌تواند تا ۵۰ بچه به دنیا بیاورد، با دوره بارداری کوتاه (حدود ۲ ماه‌یک‌بار) و ۸ تا ۱۲ نوزاد در هر نوبت) جمعیت به‌سرعت افزایش می‌یابد. عمر یک‌موش در بهترین شرایط حدود یک‌سال‌ونیم است. پس کنترل جمعیت حیاتی است.
پس چطور می‌توان از شر موش‌های تهران خلاص شد؟
بهمنی: اولین عامل حذف آب، غذا و پناهگاه است. قدم دوم، نظارت سیستماتیک است که در تهران همان فعالیت سامانه ۱۳۷ است که وجود دارد. در کل دنیا هم از ناظر مقیم، ناظر سیستماتیک و ناظر دوره‌ای برای این کار استفاده می‌کنند. این خیلی مهم است. مرحله سوم طبقه‌بندی گزارش‌ها و آموزش است.
مردم وقتی در خانه موش دیدند، باید چه کار کنند؟
بهمنی: خیلی‌ها به ۱۲۵ (آتش‌نشانی) زنگ می‌زنند(!)، یا به ۱۳۷، یا از شرکت‌های سمپاشی مجاز زیرنظر وزارت بهداشت کمک می‌گیرند؛ اما کشتن موش فاضلاب ممکن است خودش عامل انتشار بیماری باشد یا اگر موش فرد را گاز بگیرد، خطرناک باشد. پس اصولا زنده‌گیری باید توسط افراد مجرب انجام شود و روش‌های خاص خودش را دارد، نه اینکه بعدا در جای دیگری رها شود. اینها همه نیاز به آموزش دارد.
آماری از عملکرد مجموعه‌های ذیربط در زمینه مبارزه با موش در دسترس است؟
صادقی: بله، پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی و دانشکده محیط‌زیست دانشگاه تهران در یکی دو سال اخیر نشان داد که حدود ۶۷ درصد از جامعه آماری از عملکرد مجموعه‌های مدیریت شهری و وزارت بهداشت در زمینه مبارزه با موش ناراضی بودند. جالب اینکه ۸۹ درصد از این ناراضیان دلیل خود را مشاهده موش در شبکه فاضلاب، انهار آب‌های سطحی، حاشیه مکان‌ها و نیز عدم‌رعایت ساعت جمع‌آوری زباله و دفع غیراصولی زباله در برخی پارک‌ها و فضای سبز عنوان کردند. همان نظرسنجی نشان داد حدود ۵۰ درصد از مردم اطلاعات اولیه درباره گونه‌های مختلف موش ندارند و ۵۰ درصد دیگر نیز با روش‌های صحیح مبارزه با موش آشنایی ندارند. این یعنی آموزش و فرهنگسازی قدم اول است.
درباره موش ها بیشتر بدانیم
یک موش ماده در سال می‌تواند تا ۵۰ بچه به دنیا آورد.
با دوره بارداری کوتاه (حدود ۲ ماه‌یک‌بار) و ۸ تا ۱۲ نوزاد در هر نوبت، جمعیت موش به‌سرعت افزایش می‌یابد.
عمر یک موش در بهترین شرایط حدود یک‌سال‌ونیم است.
روزانه به‌طور متوسط حدود ۷۰ پیام مردمی مشاهده موش و درخواست برای اقدام عاجل برای کنترل آنها ثبت می‌شود.
موش‌های فعلی تهران همراه کشتی‌های باربری از چین به بنادر اروپا، ایران و سایر کشورها آمده‌اند و در ایران هم قبلا به موش بندری معروف بودند.