شفقنا رسانه- در دنیای امروز، شاهد تحولات و چالش‌های نوینی هستیم که شکل و شمایل جنگ‌های سنتی را تغییر داده است. ما در دوره‌ای قرار گرفته‌ایم که جنگ‌ها دیگر تنها به نبردهای فیزیکی محدود نمی‌شوند و جنبه های چند وجهی و ترکیبی پیدا کرده اند که یکی از تاثیرگذارترین آن ها جنگ های شناختی و روانی است. در این میان نقش مخرب اخبار جنگ شناختی بر کودکان و نوجوانان، به عنوان یکی از دغدغه‌های مهم متخصصان سواد رسانه‌ای، قلمداد می‌شود. دکتر امیرعلی تفرشی ضمن اشاره به راه های مختلف تشخیص اخبار جعلی از درست می گوید: از بازی های خوبی که در این حوزه تولید شده است، بازی بدنیوز است و نشان می دهد که افراد چگونه و با استفاده از چه مکانیسمی می توانند اخبار نادرست و غلط را تولید کنند و در کل به دنبال چه چیزی هستند. از این دست بازی ها و تمرین هایی که کودکان و نوجوانان در خلال بازی با اخبار نادرست و دروغ مواجه می شوند و از این طریق مسائل آن را درک می کنند می تواند برای کودکان و نوجوانان خیلی مفید و کاربردی باشند.

گفتگوی شفقنا رسانه با دکتر امیرعلی تفرشی، دکترای ارتباطات و کارشناس حوزه سواد رسانه ای و اخبار جعلی  را در ادامه بخوانید…

چه روش‌هایی برای آموزش کودکان و نوجوانان درباره تفاوت بین اخبار واقعی و اخبار جنگ شناختی وجود دارد؟

از راهکارهای مختلفی برای این موضوع می توان استفاده کرد. مسئله اخبار جعلی برای کودک و نوجوان پیچیده تر و ابعاد سنگین تری پیدا می کند، چون این نسل معمولاً با ابزارها و مسیرهای اخبار جعلی و تمایز آن با اخبار واقعی آشنا نیستند و باور چنین اخباری به جهت عدم تجربه زیسته کافی می تواند تبعات سنگین تر و لطمات جبران ناپذیر تری داشته باشد. اینکه چه روش های برای آموزش نوجوانان برای تمایز اخبار جعلی از واقعی وجود دارد، می توان به چند مورد اشاره کرد. اولین مورد این است که ما یک مفهوم سازی ساده از حقیقت و فریب در رسانه ها انجام دهیم. اینکه تفاوت دروغ از حقیقت چیست، یا اینکه بر اساس تجربیات کودک یا نوجوان اگر حرف دروغی به او زده می شود چه تاثیری بر روی فکر و ذهنش اتفاق می افتد. باید این سوالات را به عنوان پایه موضوع با کودک یا نوجوان در میان بگذاریم و از تجربیات واقعی یا ملموس برای این تفاوت مفهومی استفاده کنیم تا نشان دهیم مسئله حقیقت و فریب در زندگی عادی چگونه است و بعد آن را به این تعمیم دهیم که در رسانه ها در رابطه با این مسئله چه اتفاقی می افتد.

باید آموزش داده شود که خبر ماهیتاً چیست و دارای چه عناصر و ساختاری است. علاوه بر آن باید دارای تازگی، منبع و… باشد. باید تفاوت خبر با نظر را به کودک و نوجوان آموزش داد.

از دیگر نکاتی که باید به کودک و نوجوان آموزش داد بحث شایعه است که صدق و کذب آن مشخص نیست. کودک و نوجوان باید بداند که شایعه چگونه اتفاق می افتد و نمی توان به عنوان موضوعی واقعی در نظر گرفت و بر اساس آن اقدامی انجام داد. لذا باید تفاوت این سه مفهوم خبر، شایعه و نظر در ذهن کودک و نوجوان مشخص شود.

گاهی اتفاقی رخ می دهد که هر رسانه ای بر اساس خط مشی خودش برای آن رویداد تیتر متفاوتی انتخاب می کند. نوجوان با دیدن تیترهای مختلف باید بداند که هر رسانه از زاویه دید خود گاهی بخشی از ماجرا و یا گاهی بخش بیشتری را پوشش می دهد. در اینجا کودک و نوجوان باید با بررسی جوانب مختلف رویداد، به واقعیت برسد. اینکه خبرهای مختلفی را در رابطه با یک موضوع بخواند و بداند تفاوت های هر خبر چیست.

از دیگر تمرین هایی که برای بحث مفهوم سازی حقیقت و فریب می توان استفاده کرد؛ ساخت دو ویدئو از زاویه های متفاوت یک رویداد است که مقایسه روایت ها می تواند به فرد در تشخیص فریب و دروغ کمک کند. اخبار و ویدئوهای مربوط به روایت سازی و اینکه رسانه چگونه می تواند حقیقت را وارونه کند به وفور وجود دارد و می توان از آن استفاده کرد.

مسئله تفکر انتقادی در اینجا موضوعیت پیدا می کند. اینکه کودکان و نوجوانان مهارت این تفکر را پیدا کنند تا بدانند با هر محتوایی که از طرف رسانه ها به دستشان می رسد به چه نحوی برخورد کنند. بخشی از روالی که در بحث حقیقت و فریب مطرح کردم، در اینجا هم صدق می کند. به عبارتی کودک و نوجوان هر خبری را به راحتی نپذیرند و باید محتوا را براساس شاخص های مختلفی چک کنند، اعتبار یابی کنند و … . به عنوان  نمونه می توانیم یک کارآگاه خبر ایجاد کنیم. یعنی یک بازی که در آن برخی از دانش آموزان به عنوان کارآگاه خبر هستند و باید با شناسایی منبع خبر، اعتبار آن را بررسی کنند.

از بازی های خوبی که در این حوزه تولید شده است، بازی بدنیوز است و نشان می دهد که افراد چگونه و با استفاده از چه مکانیسمی می توانند اخبار نادرست و غلط را تولید کنند و در کل به دنبال چه چیزی هستند. از این دست بازی ها و تمرین هایی که کودکان و نوجوانان در خلال بازی با اخبار نادرست و دروغ مواجه می شوند و از این طریق مسائل آن را درک می کنند می تواند برای کودکان و نوجوانان خیلی مفید و کاربردی باشند.

یا مثلا بازی که کاربر با یک خبر دروغ مواجه می شود و بعد بررسی می کند که پیامدهای آن چیست. از بازی متعارف دیگر در این حوزه این است که کودک یک عبارت یا کلماتی را در اول صف بیان می کند و کودکانی که در ادامه صف قرار دارند هرکدام مورد به مورد آن عبارت را به نفر بعدی خود منتقل کنند تا به نفر آخر برسد. در نهایت تفاوت چیزی که در ابتدا گفته شده با چیزی که در انتها شنیده نشان می دهد که اخبار چگونه دهان به دهان می چرخد و در این پروسه چه تغییر و تحولاتی بر روی آن خبر اتفاق می افتد و ممکن است آنچه در انتها می شنوند، درست منتقل نشده باشد.

چگونه می‌توان به خانواده‌ها و مربیان آموزش داد تا در مقابل انتشار اخبار منفی و جنگ شناختی، کودکان و نوجوانان را حمایت کنند؟

برای این مسئله کارهای مختلفی می توان انجام داد. مثلا می توان در قالب کارگاه ها و یا تعاملاتی که در خانواده اتفاق می افتد در رابطه با یک خبر نگران‌کننده به تمرین نقش آفرینی بپردازند و ببینند باید چه اقدامی برای مقابله با آن انجام دهند.

علاوه بر آن می توان قبل از باور هر خبر 10 سوال طلایی که کودک و نوجوان می تواند از خود بپرسد را تمرین کنند، این 10 سوال می تواند شامل این سوالات باشد؛ منبع ثانویه خبر کیست و آن را از چه رسانه یا فردی شنیده اند؟ منبع اصلی خبر کجاست و به نقل از کدام سازمان یا فردی منتشر شده است؟ تیتر خبر به چه صورتی است؟ آیا احساسی و تحریک آمیز است؟ تاریخ انتشار خبر چه زمانی است؟ آیا تصاویر و ویدئوهای همراه خبر معتبر هستند؟ که این مورد را می توان با استفاده گوگل ایمیجز راستی آزمایی کرد. انگیزه انتشار خبر چه بوده است و با چه هدف و جهت گیری تولید شده است؟ آیا خبر در رسانه های معتبر دیگر منتشر شده است؟ آیا خبر دارای خطاهای نگارشی ادبی یا عددی است؟ چراکه خطاهای مکرر ممکن است به معنی حرفه ای نبودن منبع خبر باشد و… . گاهی یوزرنیم (username) اکانتی که خبر را منتشر می کند، قابل بررسی است. آیا دورن مایه خبر با واقعیت های منطقی و علمی سازگار است؟ اگر خبر بیش از حد عجیب غریب باشداحتمال جعلی بودن آن زیاد است. پیش از بازنشر خبر بهتر است کمی صبر کنند چراکه چند دقیقه تامل می تواند مانع انتشار اخبار نادرست شود و عجله بزرگترین دوست اخبار جعلی است.

خانواده های کودک و نوجوان می توانند گروه هایی برای چک کردن اخبار داشته باشند و یک کمپین «خبر را بسنج» راه بیندازند تا اگر خبری منتشر می شود، به اشتراک گذاشته شود و صحیح و غلط آن بررسی شود.

چه نقش‌هایی می‌توانند رسانه‌های آموزشی و فضای مجازی در کاهش تأثیرات منفی اخبار جنگ شناختی بر نسل نوجوان ایفا کنند؟

رسانه هایی هستند که اخبار را چک کنند که سال های اخیر در کشورهای مختلف توسعه پیدا کرده اند. در ایران هم فکت چکینگ و فکت یار اخبار و محتوای شبکه های اجتماعی را راستی آزمایی می کند. چنین سایت هایی می توانند به شناسایی اخبار جعلی و آموزش نسل نوجوان کمک کنند. از جمله کارهای دیگر تقویت کلاس های سواد رسانه ای در مدارس با محتواهای ویدئویی، تصاویر و… است تا کودکان و نوجوانان اخبار جعلی را تشخیص دهند. علاوه بر آن رسانه ها می توانند با ترویج کمپین «الگوی رفتار سالم در فضای مجازی» در این مسئله کمک کننده باشند.

بهترین راهکارها برای ایجاد مقاومت روانی در کودکان و نوجوانان در مقابل اخبار مخرب و جنگ شناختی چیست؟

از جمله کارها در این حوزه، تقویت هوش هیجانی و تاب آوری کودکان و نوجوانان در مقابل اخبار است که در طی یک سال تمرین ها و آموزش هایی که به کودک و نوجوان آموزش داده می شود کمک کند تا احساسات خود را در مواجهه با اخبار جعلی کنترل و شناسایی کنند. علاوه بر آن می توانند روش های آرام سازی، حل موضوع و کمک گرفتن از دیگران را به کمک خانواده و مدرسه تمرین کنند، یا می توانند آموزش و کارگاهی برای مقابله با احساسات مخرب اخبار جنگ برای کودکان شکل دهند و مقابله با آن را تمرین کنند.

باید به کودکان و نوجوانان امید را تزریق کرد، به عنوان نمونه می توان با روایت داستان های واقعی از همدلی و شجاعت نیروهای مسلح و مردم در ایام جنگ و نیز به کمک پروژه های مختلف و ایجاد کمپین های «خبر خوب هفته» و… امید را در ذهن و روح کودک و نوجوان زنده نگه داشت و از اخبار منفی و جنگ شناختی دور کرد. علاوه بر آن مشاوران رسانه ای می توانند در مدارس حضور پیدا کنند و آموزش هایی را به کودکان و نوجوانان ارائه دهند.

چه برنامه‌ها و سیاست‌های آموزشی در مدارس می‌توانند به افزایش سواد رسانه‌ای و مقابله با اثرات جنگ شناختی کمک کنند؟

در حال حاضر درس سواد رسانه ای در برنامه درسی رسمی وجود دارد، اما در این کلاس ها می توان در رابطه با اخبار صحبت کرد، اخبار را به کمک تفکر انتقادی از منظر رسانه ای تحلیل و بررسی کرد به چالش ها و زوایای آن پرداخت. نباید به سادگی از قِبَلِ خواندن اخبار گذشت. از جمله کارهای دیگر آموزش معلمان سواد رسانه ای و سایر دروس به عنوان تسهیلگر سواد رسانه ای است که می تواند کمک کننده باشد. علاوه بر آن تولید محتوای آموزشی و مستندهای رسانه ای توسط کودکان و نوجوانان هم از جمله راه های دیگر است که کودکان و نوجوانان می توانند به کمک گوشی خود به تولید روایت هایی بپردازند و گام های مختلف تولید آن را پیش بذبرند.