شهدای ایران: جایگاه والای حضرات اهل‌بیت پیامبر(ص) در قرآن کریم، به‌ویژه از طریق آیاتی که در شأن این خاندان نازل شده‌اند، به‌وضوح مشخص است، از جمله این آیات می‌توان به آیه تطهیر، آیه مباهله، آیه مودت، سوره هل‌أتی، آیه تبلیغ و آیه شریفه «إِنَّمَا وَلِیُّکُمُ اللهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلَاه وَیُؤْتُونَ الزَّکاه وَهُمْ رَاکِعُونَ» اشاره کرد. همه این آیات در مقام تجلیل از شأن علمی، معنوی و تربیتی اهل‌بیت(ع) هستند و به‌صراحت به ارج و منزلت علمی و اخلاقی آنان تصریح دارند.

بین این خاندان مقدس، شخصیتی برجسته و فرهیخته ظهور کرد که همواره محور پژوهش‌ها، نگارش‌ها و تحلیل‌های تاریخ‌نگاران شیعه و سنّی بوده است، شخصیتی که اغلب تمرکز تحقیقات و منابع تاریخی بر نقش‌آفرینی بی‌بدیل او در واقعه کربلا بوده و سایر ابعاد شخصیت علمی و تربیتی او کمتر مورد توجه قرار گرفته است.

حضرت زینب(س)، ملقب به «عقیله بنی‌هاشم» و سومین فرزند حضرت امیرالمؤمنین امام علی(ع) و حضرت فاطمه زهرا(ع)، در پنجم جمادی‌الاول سال پنجم یا ششم هجری در مدینه متولد شد و نام «زینب» توسط پیامبر(ص) با وحی جبرئیل بر او گذاشته شد.

اگرچه دوران همنشینی او با جد و مادر بزرگوارش کوتاه بود، اما رشد فکری و معنوی حضرت زینب از همان کودکی شکل گرفت و نورانیت علمی و اخلاقی آنها، مبنای تربیت و شکل‌گیری شخصیت او شد که در صحنه‌های تاریخی، به‌ویژه در مکتب کربلا، به ظهور رسید.

این بانوی فرهیخته وارث خانواده‌ای بود که یزید، سرسخت‌ترین دشمن اهل‌بیت(ع)، درباره آنان گفته بود: «إنَّ هَؤُلاَء وَرَثُوا العِلمَ وَ الفَصَاحَه وَ زُقّوا العِلمَ زُقّاً» یعنی آنان دانش و فصاحت را از پیامبر به‌ارث برده و از همان شیرخوارگی با آن انس یافته‌اند.

ویژگی‌های علمی حضرت زینب(س)

حضرت زینب(س) با درک هفت معصوم و تبلور کلمات و افعال آنان، ویژگی‌هایی بالاتر از انسان‌های عادی پیدا کرد. کلام معصومان، به‌خلاف کلام مردم معمولی، شامل شکر نعمت، شهادت به توحید، امر به معروف و نهی از منکر، بیان فلسفه احکام، افشاگری ظالمان و تبعیت از امام به‌حق است که علت آن را باید در عصمت الهی، علم لدّنی، وراثت، تعالی روح و فکر و پشتیبانی الهی جست‌وجو کرد.

الف) عالمه بدون معلم

علم و دانش از والاترین مصادیق فضیلت انسانی است و قرآن کریم در آیات متعدد بر شأن عالم تأکید دارد: «عَلَّمَ الْإِنسَانَ مَا لَمْ‌یَعْلَمْ» (علق؛ آیه 5) و «یَرْفَعِ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنکُمْ وَالَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجَاتٍ» (مجادله؛ آیه 11) که در تفاسیر روایی مصداق بارز علما، اهل‌بیت(ع) معرفی شده‌اند.

علم حضرت زینب(س) هم از نوع علم لدّنی بود و هم علم بلایا و منایا. علم لدّنی، علمی است که مستقیماً از سوی خداوند به انسان عطا می‌شود، نه از طریق آموختن از دیگران. حضرت زینب(س) از این علم بهره‌مند بود، چنان‌که حضرت امام سجاد(ع) فرمود: «عمّه‌جان! تو عالمه‌ای هستی بدون آن‌که معلم داشته باشی و فهمیده‌ای هستی بی‌آن‌که کسی مطالب را به تو فهمانده باشد.»، این علم برتر از هر دانش اکتسابی است و در پیوند با تقوا و تزکیه نفس، منبع افاضات الهی می‌شود.

در عین حال حضرت زینب(س) توانایی پیش‌بینی حوادث و آگاهی از جریان‌های سیاسی و اجتماعی زمان خود را داشت، به‌ویژه در دوران کربلا و پس از آن، که نشانگر جایگاه او در مقام نیابت و مرجعیت فکری و علمی اهل‌بیت است.

ب) عقیله

لقب «عقیله بنی‌هاشم» نشان‌دهنده خردمندی و برجستگی علمی حضرت زینب(س) میان بنی‌هاشم است و توسط بزرگان صحابه، مانند ابن‌عباس، برای ایشان ذکر شده است. این عنوان علاوه بر منزلت خانوادگی، توانمندی علمی و مدیریتی حضرت در مسائل اعتقادی و اجتماعی را نشان می‌دهد.

ج) محدّثه

حضرت زینب(س) را می‌توان یکی از معتبرترین ناقلان حدیث دانست. آن حضرت از پدر، مادر و برادران خود و حتی همسران پیامبر(ص) روایت نقل کرده است. راویان و محققان رجالی جایگاه حدیثی ایشان را پس از حضرت فاطمه(ع) برترین دانسته‌اند.

د) معلّمه

حضرت زینب(س) در مقام معلم، نه‌تنها آموخته‌های خود را به فرزندان و زنان جامعه منتقل می‌کرد، بلکه در شرایط بحرانی عاشورا، مسئولیت آموزش و هدایت نسل‌های بعدی را به‌عهده داشت. تدریس او در محیطی که آموزش زنان محدود و غیرمتعارف بود، شکوه و عظمت علمی ایشان را نشان می‌دهد.

هـ) مفسّره

حضرت زینب(س) در عرصه تفسیر قرآن هم مقام والایی داشت. بهره‌مندی از علوم اهل‌بیت، تحلیل و تطبیق آیات بر وقایع زمانه و خطبه‌های پراکنده از آیات قرآن، گواهی بر تسلط ایشان بر علوم تفسیر و تأویل است. آن حضرت نمونه‌ای برجسته از راسخان در علم است که قرآن کریم در شأن آنان فرموده است: «وَمَایَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلاَّ اللّهُ وَالرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ».

سیره علمی و عملی حضرت زینب(س) ترکیبی از دانش، شجاعت، مدیریت، بصیرت و ولایت‌مداری است. او نه‌تنها وارث علم پیامبر و اهل‌بیت بود، بلکه با نقش‌آفرینی در کربلا و پس از آن جایگاه علمی، تربیتی و سیاسی خود را تثبیت کرد. ایشان در مقام حامل شریعت، آموزگار صبر و فداکاری، و مفسّر الهی، الگویی تمام‌عیار برای مسلمانان و به‌ویژه زنان جامعه اسلامی است.

جهاد علمی و فرهنگی آن‌حضرت کنار جهاد فیزیکی و معنوی، تصویری بی‌بدیل از انسان مؤمن و عالم ارائه می‌دهد که درس‌آموز و تأثیرگذار برای نسل‌های امروز و فرداست.

*تسنیم