به گزارش خبرگزاری تسنیم از اهواز، در روزگاری که بحران آب به یکی از چالش‌های بنیادین کشور بدل شده، طرح‌های انتقال آب میان‌حوزه‌ای بار دیگر در کانون توجه افکار عمومی و کارشناسان قرار گرفته‌اند. یکی از جنجالی‌ترین این طرح‌ها، انتقال آب از سرشاخه‌های رودخانه کارون به مناطق مرکزی ایران است.
شبنم قنواتی‌زاده، کارشناس و فعال محیط زیست در گفت‌وگویی تفصیلی با خبرنگار تسنیم، ابعاد مختلف این طرح را از منظر زیست محیطی، اجتماعی، اقتصادی و مدیریتی بررسی کرده است. او با استناد به مشاهدات میدانی، داده‌های علمی و تجربه زیسته در مناطق آسیب‌دیده، از پیامدهای نگران‌کننده‌ای سخن می‌گوید که اجرای این پروژه‌ها برای اکوسیستم‌های طبیعی خوزستان، تالاب‌های بین‌المللی، منابع آبی استراتژیک و معیشت مردم محلی به همراه داشته است.
وی با صراحت از «تمدن بادکنکی» در کویر مرکزی سخن می‌گوید؛ تمدنی که بر پایه توسعه صنایع آب‌بر و کشاورزی غرقابی بنا شده و با کوچک‌ترین بحران، فرو می‌پاشد. او تأکید می‌کند که توسعه پایدار با مدیریت تقاضا، بازچرخانی آب و بهره‌برداری متناسب با ظرفیت‌های بومی هر منطقه ممکن خواهد بود.در این گفت‌وگو، همچنین نقش نهادهای نظارتی، سازمان‌های مردم‌نهاد و نمایندگان مجلس در مقابله با طرح‌های ناپایدار بررسی شده و بر ضرورت شفافیت، مطالبه‌گری و اصلاح روندهای تصمیم‌گیری تأکید شده است.
این گزارش، تلاشی است برای بازتاب صدای مردمی که در سکوت رسانه‌ای با تبعات سنگین این طرح‌ها دست‌وپنجه نرم می‌کنند.
تسنیم: خانم قنواتی‌زاده، انتقال آب کارون چه تأثیری بر اکوسیستم‌های طبیعی خوزستان خواهد داشت؟
قنواتی‌زاده: انتقال آب از رودخانه کارون، به‌ویژه در شرایطی که حجم آورد طبیعی آن کاهش یافته، تأثیرات عمیقی بر اکوسیستم‌های خوزستان دارد. این رودخانه از دوران باستان تاکنون منبع حیاتی برای دشت‌های سیلابی، تالاب‌های فصلی و دائمی، و منابع آبی پایین‌دست بوده است. با کاهش جریان آب، شاهد خشکی دشت‌های سیلابی و افت شدید سطح تالاب‌ها خواهیم بود.
از سوی دیگر، کاهش حجم آب کارون توان رودخانه برای مقابله با پیشروی آب دریا را از بین می‌برد. در گذشته، جریان طبیعی کارون مانع ورود آب شور خلیج فارس به داخل رودخانه می‌شد، اما اکنون با کاهش این توان، آب شور تا نخیلات آبادان و خرمشهر پیشروی کرده و موجب نابودی درختان و اراضی کشاورزی شده است.
این تغییرات اکولوژیکی، تنوع زیستی منطقه را نیز تهدید می‌کند. بسیاری از گونه‌های جانوری از جمله پرندگان مهاجر، دیگر تالاب‌های خشک‌شده را برای مهاجرت انتخاب نمی‌کنند. در نتیجه، چرخه‌های زیستی مختل شده و جمعیت گونه‌ها کاهش می‌یابد؛ همچنین، تالاب‌های فصلی پس از خشک شدن به کانون‌های گرد و غبار تبدیل می‌شوند. با وزش باد، ریزگردها به مناطق مسکونی نفوذ کرده و سلامت مردم را تهدید می‌کنند. این پدیده افزون بر زیست‌محیطی، اجتماعی و بهداشتی نیز هست و زندگی روزمره مردم را تحت تأثیر قرار می‌دهد.
تسنیم: آیا این طرح باعث کاهش تنوع زیستی در مناطق پایین‌دست رودخانه می‌شود؟
قنواتی‌زاده: بله! این طرح‌ها تأثیر مستقیمی بر کاهش تنوع زیستی دارند. به هر حال، این یک اصل است که «وَجَعَلْنَا مِنَ الْمَاءِ كُلَّ شَيْءٍ حَيٍّ»؛ یعنی تمام زندگی با آب گره خورده است. هر جا آب کم شود، زندگی هم از آن منطقه می‌رود و تنوع زیستی هم تحت تأثیر این کم‌آبی از بین خواهد رفت. این تأثیر هم بر تعداد موجودات زنده و هم بر تنوع آن‌ها است. بسیاری از گونه‌هایی که در اکوسیستم‌های ما وجود دارند، هنوز کشف نشده‌اند. چه بسا این موجودات ناشناخته، تحت تأثیر خشکی از بین بروند.
برای مثال، در سال 2013 گونه‌ای جانوری در شنزارهای استان خوزستان کشف شد که اندمیک بود؛ یعنی خاص همین استان و در هیچ جای دنیا مشابه آن وجود نداشت. حالا تصور کنید اگر این گونه پیش از کشف، به‌دلیل انتقال آب یا سدسازی‌های بیش از توان رودهای استان از بین می‌رفت، هیچ‌کس از وجودش مطلع نمی‌شد. این نشان می‌دهد که کاهش آب نه‌تنها تهدیدی برای گونه‌های شناخته‌شده بلکه برای گونه‌های ناشناخته نیز هست.
تسنیم: چه خطراتی برای تالاب‌ها و منابع آبی وابسته به کارون وجود دارد؟
قنواتی‌زاده: رود کارون و انشعاباتی که از آن منشعب می‌شوند، در مسیر خود تالاب‌ها و آبگیرهای کوچکی را مشروب می‌کنند.بدون شک، کاهش آورد رودخانه باعث از بین رفتن این تالاب‌ها خواهد شد. یکی از انشعابات مهم کارون، رود بهمن‌شیر است که در انتهایی‌ترین مسیر قرار دارد. این رود هم تحت تأثیر کاهش آورد کارون قرار گرفته و کلیه معیشت‌هایی که به آن وابسته بودند، دچار بحران شده‌اند.
ما در روستاهای حاشیه بهمن‌شیر شاهد آمار تکان‌دهنده‌ای از مهاجرت هستیم، به‌ویژه امسال که تنش آبی به‌شدت این روستاها را تحت تأثیر قرار داد. مردم در برخی روستاها می‌گفتند حتی خرما برای فروش به بازار نداشتند. خرمای اندکی هم که جمع‌آوری شد، به‌دلیل تنش آبی و پیشروی آب شور دریا تا پای نخیلات بی‌کیفیت و کوچک بودند.
بسیاری از نخیلات از بین رفتند و آن‌هایی که باقی ماندند، حجم ثمری بسیار کمی داشتند؛ طوری که فقط برای مصرف خانگی توانستند خرما برداشت کنند و چیزی برای عرضه به بازار باقی نماند. این وضعیت نشان می‌دهد که منابع آبی وابسته به کارون نه‌تنها از نظر زیست‌محیطی بلکه از نظر اقتصادی و اجتماعی نیز در معرض تهدید جدی هستند.
یکی از شاخه‌های رود کارون در گذشته به تالاب شادگان می‌ریخت و منبع تأمین آب شیرین این تالاب بود؛ اما سال‌هاست که تالاب شادگان از این شاخه محروم شده، چون حجم آب کارون آن‌قدر کاهش یافته که دیگر سرریز آن نمی‌تواند به تالاب برسد، این یعنی دامن زدن به تهدید مرگ تدریجی تالاب بین‌المللی شادگان؛ تالابی که اسماً عضو کنوانسیون رامسر است و تنها تالاب استان خوزستان با این عضویت محسوب می‌شود. اما همان‌طور که می‌بینید، این عضویت هیچ کمکی به پایداری و زنده نگه‌داشتن تالاب نکرده است.
در کنار این، رود بهمن‌شیر نیز که انشعابی از کارون است، تحت تأثیر کاهش آورد قرار گرفته و معیشت مردم حاشیه آن دچار بحران شده و در روستاهای اطراف بهمن‌شیر، آمار مهاجرت به‌شدت بالا رفته است.
تسنیم: چه جایگزین‌هایی برای تأمین آب مناطق کویری وجود دارد که کمتر آسیب‌زا باشند؟
قنواتی‌زاده: اول باید ببینیم مناطق کویری چه نیازی دارند. در اجتماعات گسترده‌ای که مخصوصاً کشاورزان شرق اصفهان برگزار می‌کنند، فریادهایی بلند می‌شود که «ما آب برای نوشیدن نداریم»، گاوها را جلوی فرمانداری ذبح می‌کنند. اما واقعیت این است که کویر مرکزی مشکل آب شرب ندارد.مشکل اصلی توسعه صنایع آب‌بر و کشاورزی سنتی غرقابی است. بسیاری از طرح‌های انتقال آب با عنوان تأمین آب شرب مجوز گرفته‌اند، در حالی‌که هیچ‌کدام مجوز محیط‌زیستی ندارند. فقط مجوزهای وزارت نیرو یا شورای عالی آب را دریافت کرده‌اند.
این تبلیغات گسترده برای تأمین آب مورد نیاز صنایع و کشاورزی غرقابی است، نه برای شرب. هر منطقه باید قانع به منابع آبی موجود خودش باشد. اگر قرار است توسعه‌ای صورت گیرد، باید متناسب با منابع آبی همان منطقه باشد.تمدن‌های بشری از دوران باستان در حاشیه رودخانه‌ها شکل گرفته‌اند اما توسعه‌هایی که امروز برای کویر در نظر گرفته می‌شود، با لابی‌گری و نگاه بخشی انجام می‌شود؛ مثلاً چون فلان وزیر یا نماینده مجلس اصالتاً اهل مناطق کویری است، توسعه‌ها به‌صورت سلیقه‌ای و بدون توجه به آمایش سرزمینی انجام می‌شود.
در یکی از سفرها، دوستانی به انتقال آب از دریا اشاره کردند و گفتند که هزینه‌های آن بسیار کمتر از انتقال از سرشاخه‌های کارون است، همین انتقال آب از دریا می‌تواند پاسخ‌گوی نیازهای کویر باشد؛ اما باید توجه داشت که این دستکاری در طبیعت، آسیب‌های جدی برای خود خلیج فارس خواهد داشت. این انتقال با هزینه‌های هنگفت انجام می‌شود؛ فکر می‌کنم حدود پنج لوله انتقال وجود دارد که با پمپ‌ها تقویت می‌شوند.
تسنیم: آیا در این طرح به بازچرخانی آب یا مدیریت مصرف توجه شده است؟
قنواتی‌زاده: اگر در این طرح‌ها به بازچرخانی آب توجه می‌شد، وضعیت کشور این نبود. اگر برای صنایع آب‌بر، بازچرخانی و استفاده از آب‌های خاکستری در نظر گرفته می‌شد، اصلاً نیازی به برداشت از منابع آبی سرشاخه‌های کارون نبود. من به‌جای این انتقالات آب، معتقد به بازچرخانی و استفاده بهینه از منابع موجود هستم. اگر به سبک نیاکان‌مان عمل می‌کردیم که در حکومت‌داری مثال‌زدنی بودند و از منابع آبی هر منطقه به‌درستی بهره می‌بردیم، امروز شاهد چنین بحران‌هایی نبودیم.
من تأکید می‌کنم که به‌جای پاسخ به تقاضای آب در کویر مرکزی، باید مدیریت تقاضا را سرلوحه کار قرار دهیم. توسعه باید بر اساس پتانسیل‌های طبیعی هر منطقه باشد، نه انتقال منابع از یک منطقه به منطقه‌ای دیگر که اصلاً ظرفیت آن توسعه را ندارد.
تسنیم : این طرح چه تأثیری بر زندگی کشاورزان و جوامع محلی در خوزستان خواهد داشت؟
قنواتی‌زاده: من در تاریخ بیست‌وهفتم و بیست‌وهشتم ماه گذشته در روستای تنگه یک آبادان بودم؛ روستایی که یک سمتش به بستر خشکیده تالاب شادگان و سمت دیگرش به رودخانه بهمن‌شیر می‌رسد.
در گفت‌وگو با جوامع محلی متوجه شدیم که بیش از 50 تا 60 خانوار از آنجا مهاجرت کرده‌اند. ما برای آموزش معیشت‌های سازگار با منابع تالابی به بانوان و آقایان رفته بودیم تا بتوانند معیشت خود را به منابعی غیر از آب وابسته کنند و از مهاجرت جلوگیری شود.
اما خیلی راحت به ما می‌گفتند: «مگه تنگه چی داره؟» یعنی حتی خودشان هم امیدی به ماندن نداشتند. اگر پولی دستشان بیاید، اینجا را رها می‌کنند و می‌روند. واقعاً زندگی در آنجا بسیار سخت شده است.
این اتفاقات هزینه‌های زیادی برای کشور دارد. جمعیت مولدی که می‌توانست محصولاتی استراتژیک مثل خرما، گیاهان دارویی، سبزی‌کاری و سیفی‌کاری تولید کند، حالا مهاجرت می‌کند، حاشیه‌نشین شهرها می‌شود، به مشاغل کاذب روی می‌آورد و در نتیجه جرم و جنایت افزایش پیدا می‌کند. سطح محرومیت بالا می‌رود و کشور با زنجیره‌ای مخرب مواجه می‌شود که پایداری سرزمینی را تهدید می‌کند.
تسنیم: آیا انتقال آب به مناطق کویری باعث توسعه پایدار آن مناطق می‌شود یا صرفاً موقتی است؟
قنواتی‌زاده: من در یک جمله کوتاه می‌گویم: تمدنی که امروز در کویر مرکزی، به‌ویژه در اصفهان، بر پایه توسعه صنایع آب‌بر و ایجاد اشتغال گسترده بنا شده، یک تمدن بادکنکی است.
این نوع توسعه نه‌تنها پایدار نیست، بلکه با کوچک‌ترین بحران، فرو می‌پاشد. توسعه پایدار باید بر اساس ظرفیت‌های طبیعی هر منطقه باشد، نه با انتقال منابع از مناطق دیگر. متأسفانه آنچه امروز در کویر مرکزی رخ می‌دهد، نتیجه زیاده‌طلبی و فشارهای سیاسی ، نه برنامه‌ریزی علمی و آمایش سرزمینی است.
تسنیم: آیا ارزیابی‌های زیست‌محیطی مستقل برای این پروژه انجام شده‌اند؟
قنواتی‌زاده: خیر، هیچ‌کدام از این طرح‌های انتقال آب ارزیابی زیست‌محیطی ندارند. این پروژه‌ها صرفاً با لابی و فشارهای سیاسی به مرحله اجرا رسیده‌اند.
نهادهای نظارتی مثل سازمان محیط زیست کشور، نهادهای اطلاعاتی، مرکز مطالعات استراتژیک، اداره کل بازرسی و سازمان بازرسی کل کشور، در این زمینه کوتاهی کرده‌اند. این نهادها نباید تحت تأثیر فشارهای سیاسی قرار بگیرند، هرچقدر هم که این فشارها بزرگ باشد. کشور باید خط قرمز همه آن‌ها باشد. نباید به خاطر چشم و ابرو یا وساطت فردی خاص، اجازه اجرای پروژه‌هایی داده شود که ناپایداری سرزمینی را به دنبال دارند.
تسنیم: نقش سازمان‌های مردم‌نهاد در بررسی این طرح چیست؟
قنواتی‌زاده: سازمان‌های مردم‌نهاد باید روشنگری کنند، مردم را مطلع سازند و زمینه‌های مطالبه‌گری اندیشمندانه را فراهم کنند. آن‌ها باید شجاعانه در این مسیر گام بردارند و از ابزارهای قانونی برای مخالفت با طرح‌هایی که باعث ناپایداری سرزمینی می‌شوند، استفاده کنند. این سازمان‌ها باید با نمایندگان مجلس ارتباط بگیرند، آن‌ها را به اطلاعات موجود مجهز و مسلح کنند تا بتوانند صدای رسای مردم مظلوم این مناطق در مجلس باشند.
قوانینی باید تصویب شود که از اجرای این طرح‌ها جلوگیری کند و حتی طرح‌های انجام‌شده را متوقف و به موقعیت قبلی بازگرداند. هر چیزی که با قانون تطبیق نداشته باشد باید اصلاح و جبران شود. امیدواریم که این خطاها نیز جبران‌پذیر باشند، هرچند هزینه‌های سنگینی دارند، اما تا جایی که بتوانیم تلاش خواهیم کرد که این اتفاق بیفتد.
گفت‌وگو از: مینوفر چراغی
انتهای پیام/