خبرگزاری بین المللی اهل‌بیت(ع) - ابنا: تحولات فناوری در دهه‌های اخیر، چهره جهان را به شکلی بنیادین دگرگون کرده است. انسانِ معاصر در جهانی زندگی می‌کند که مرز میان طبیعی و مصنوعی، واقعی و مجازی، انسان و ماشین هر روز مبهم‌تر می‌شود. در میان همه‌ی این تحولات، «هوش مصنوعی» شاید مهم‌ترین پدیده‌ای باشد که نه‌تنها ابزار زندگی، بلکه معنای زندگی را نیز تحت تأثیر قرار داده است.

هوش مصنوعی دیگر صرفاً ماشین حساب یا روبات نیست؛ بلکه سیستمی است که می‌تواند تحلیل کند، تصمیم بگیرد، بیاموزد و حتی محتوا تولید کند. این توانایی‌ها پرسش‌های بزرگی را پیش‌روی اندیشه‌ی دینی قرار داده است: جایگاه «عقل» در عصر ماشینِ عاقل چیست؟ اگر الگوریتم‌ها می‌توانند تصمیم‌های اخلاقی بگیرند، پس جایگاه وجدان انسانی کجاست؟ آیا ساختن موجودی که می‌اندیشد، گامی در مسیر خَلق است یا در مسیر غفلت از خالق؟

از دیدگاه اسلام، انسان موجودی است که خداوند او را خلیفه‌ی خویش در زمین قرار داده است؛ «إِنِّی جَاعِلٌ فِی الْأَرْضِ خَلِیفَةً» (بقره/۳۰). خلافت الهی یعنی توانِ ساختن، آفرینش، و هدایت در مسیر خیر. بر این اساس، فناوری نیز می‌تواند در خدمت این خلافت باشد، به شرط آنکه انسان، عبد بماند نه معبودِ فناوری. اگر بشر در مسیر ساختن هوش مصنوعی، از یاد خدا غافل شود، آنگاه این نعمت به نقمت تبدیل خواهد شد. قرآن هشدار می‌دهد: «وَ لَا تَکُونُوا کَالَّذِینَ نَسُوا اللَّهَ فَأَنسَاهُمْ أَنفُسَهُمْ»؛ غفلت از خدا، انسان را از خودش بیگانه می‌سازد.

آینده‌پژوهی دینی در چنین زمینه‌ای، وظیفه‌ای دوگانه دارد: نخست، درک تحولات فناورانه و شناخت فرصت‌ها و تهدیدهای آن؛ و دوم، تفسیر معنوی این تحولات در چارچوب نظام الهی. آینده از نگاه دینی، چیزی نیست که به‌طور تصادفی رقم بخورد؛ بلکه مسیر هدایت‌شده‌ای است که با اراده الهی و اختیار انسان شکل می‌گیرد. در واقع، آینده‌پژوهی دینی به‌جای پیش‌بینی، به «هدایت آینده» می‌اندیشد.

از منظر اسلامی، علم و فناوری هرگز از ارزش جدا نیستند. علم بدون اخلاق، همچون نوری است که راه را نشان می‌دهد اما مقصد را فراموش می‌کند. آینده‌پژوهی دینی باید مراقب باشد که سرعت حیرت‌انگیز پیشرفت تکنولوژیک، جای تأمل اخلاقی و معرفتی را نگیرد. هوش مصنوعی می‌تواند انسان را در شناخت جهان یاری دهد، اما اگر از مرجعیت وحی و وجدان جدا شود، همان عقل ماشینی ممکن است به ابزاری برای سلطه، تبعیض و فریب تبدیل گردد.

امروزه، بسیاری از نظریه‌پردازان غربی در حوزه فناوری، از «پایان انسان» سخن می‌گویند؛ از آینده‌ای که در آن، ماشین از انسان پیشی می‌گیرد و تصمیم‌های او را تعیین می‌کند. اما نگاه اسلامی به آینده، برخلاف این بدبینی، آینده را میدان تجلی الهی می‌بیند. وعده‌ی ظهور منجی و برپایی حکومت عدل جهانی، نشان می‌دهد که مسیر تاریخ، نه به خاموشی انسان، بلکه به بیداری انسانیت ختم می‌شود. در چنین نگاهی، فناوری نیز می‌تواند در خدمت عدالت و ظهور تمدن موعود قرار گیرد، اگر با حکمت و اخلاق هدایت شود.

هوش مصنوعی را باید در بستر اخلاق الهی معنا کرد. آیا این فناوری، انسان را به خودآگاهی عمیق‌تر می‌رساند یا او را در داده‌های بی‌پایان غرق می‌کند؟ آیا انسانِ هوشمندتر، الزاماً انسانِ صالح‌تری است؟ پاسخ دین روشن است: علم بدون تزکیه، خطرناک است. چنان‌که قرآن کریم می‌فرماید: «قَدْ أَفْلَحَ مَن زَکَّاهَا وَقَدْ خَابَ مَن دَسَّاهَا»؛ رستگار شد آن‌که نفس خود را پاک ساخت. اگر انسان در توسعه هوش مصنوعی به تزکیه‌ی نیت و هدف نیندیشد، این فناوری به جای خدمت، ابزار غفلت خواهد شد.

از این منظر، آینده‌پژوهی دینی باید بر پایه‌ی سه اصل شکل گیرد:
۱. محوریت کرامت انسان: فناوری باید در خدمت رشد انسان باشد، نه انسان در خدمت ماشین.
۲. توجه به اخلاق و فقه فناوری: نیاز است حوزه‌های علمیه و مراکز علمی، قواعد شرعی و اخلاقی استفاده از فناوری‌های هوشمند را تدوین کنند.
۳. جهت‌دهی الهی به نوآوری: علم و تکنولوژی، اگر به نیت قربت و خدمت به خلق توسعه یابد، در مسیر عبادت است.

در این میان، حوزه‌های علمیه و مراکز فکری اسلامی وظیفه‌ای سنگین دارند. آینده‌پژوهی دینی تنها با مطالعه‌ی فنی هوش مصنوعی محقق نمی‌شود، بلکه نیازمند بازخوانی مفاهیم انسان، اختیار، عقل، و علم در پرتو وحی است. باید به این پرسش‌ها پاسخ داده شود: آیا می‌توان به ماشین «مسئولیت اخلاقی» سپرد؟ آیا تصمیمی که بر پایه داده‌هاست، می‌تواند معنای «حکمت» داشته باشد؟ و مهم‌تر از همه، آیا هوش مصنوعی می‌تواند در مسیر تحقق عدالت مهدوی به کار گرفته شود؟

امام علی(ع) فرمودند: «قِیمَةُ کُلِّ امْرِئٍ مَا یُحْسِنُهُ»؛ ارزش هر انسان به آن چیزی است که نیکو انجام می‌دهد. اگر انسان امروز در طراحی و بهره‌برداری از هوش مصنوعی، نیکویی را در عدالت، راستی، و خدمت به خلق بجوید، این فناوری می‌تواند نوری برای آینده باشد. اما اگر معیار، سود، قدرت یا رقابت شود، آینده‌ی انسان به تاریکی خواهد رفت.

در نهایت، آینده‌پژوهی دینی در عصر هوش مصنوعی، تلاشی است برای بازگرداندن معنا به پیشرفت. پیشرفت، از نگاه دین، تنها در سرعت و دقت خلاصه نمی‌شود؛ بلکه در عمق و جهت معنا پیدا می‌کند. پیشرفت حقیقی آن است که انسان در هر گامی که به جلو می‌رود، از خدا دور نشود. اگر روزی برسد که هوش مصنوعی در خدمت اخلاق، عدالت و ایمان قرار گیرد، آن روز می‌تواند نشانه‌ای از بلوغ انسان در مسیر الهی باشد.

هوش مصنوعی شاید بتواند داده‌ها را بفهمد، اما فقط انسانِ آگاه به خدا می‌تواند حقیقت را درک کند. و این همان رسالت آینده‌پژوهی دینی است؛ بازگرداندن نگاه توحیدی به آینده‌ای که در ظاهر فناورانه، اما در باطن، سرشار از ظرفیت الهی است.


الناز موسوی یکتا
پژوهشگر رسانه و فضای مجازی