در روزهای چهارشنبه و پنج‌شنبه «دیپلماسی استانی» به ابتکار وزارت امور خارجه با هدف شناسایی و فعال‌سازی ظرفیت‌های استانی در همه زمینه‌های اقتصادی و تجاری و گردشگری و توسعه روابط اقتصادی با کشورهای همسایه به میزبانی مشهد برگزار شد. سیدعباس عراقچی، وزیر امور خارجه ایران، در آیین اختتامیه این نشست که عصر پنج‌شنبه برگزار شد، دو ماموریت مهم وزارت خارجه را «بی‌اثرسازی و خنثی‌سازی تحریم‌ها» و «تامین نیازهای کشور» عنوان و تاکید کرد: «البته این به آن معنا نیست که وزارت امور خارجه ماموریت خود را در زمینه رفع تحریم‌ها دنبال نخواهد کرد.» محورهای نشست دو روزه مشهد شامل «دیپلماسی گردشگری زیارت و سلامت»، «ترانزیت و اقتصاد لجستیک»، «مسائل مرزی» و «مناطق آزاد» بوده است. شهر شیراز در خردادماه میزبان دور اول دیپلماسی استانی بود و به نظر می‌رسد تا پایان سال شاهد برگزاری یک یا دو دور دیگر به میزبانی استان‌های غربی و شمالی خواهیم بود.
ضرورت دیپلماسی استانی
عراقچی چهارشنبه‌شب، ۳۰مهر در جمع خبرنگاران در فرودگاه مشهد درخصوص برگزاری دومین نشست دیپلماسی منطقه‌ای در استان‌ها گفت: «ما در گذشته نیز تعاملات اقتصادی بین استان‌ها را تجربه کردیم و همایش قبلی که در شیراز برگزار شد، منجر به گسترش این تعاملات شد. امیدواریم در این منطقه از کشور نیز تعاملات ما با کشورهای شرق و شمال شرق گسترش پیدا کند.» وی با اشاره به ظرفیت‌های گردشگری توسعه دیپلماسی منطقه‌ای بیان کرد: «در حوزه افغانستان، پاکستان و آسیای مرکزی امکانات گردشگری بسیار زیادی برای ایرانیان و به‌خصوص گردشگران وجود دارد. گسترش دیپلماسی منطقه‌ای می‌تواند عامل بسیار مهمی در گسترش همکاری‌های اقتصادی باشد.» وزیر امور خارجه با اشاره به اینکه در مقابله با تحریم‌ها، همسایگان ما نقش بسیار کلیدی و مهمی دارند، افزود: «میزان تجارتی که با همسایگان خود داریم، از مجموع کشورهای اروپایی بیشتر است».
جایگاه استان‌ها در سیاست همسایگی
رئیس دستگاه دیپلماسی در سالن همایش‌های آستان قدس، با بیان اینکه بسیاری از مشکلات ما با کشورهای همسایه از طریق ظرفیت استانی قابل حل است، گفت: «قاچاق کالا و بسیاری مسائل دیگر مانند تردد مسافر، توسط استان‌ها بهتر نظارت می‌شود. مرزی که از آن کالا و مسافر رد شود، تروریست رد نمی‌شود. باید مرز را با تعاملات مختلف درگیر کنیم؛ در این صورت مرزهای ما امن خواهد شد.» عراقچی با اشاره به اینکه نخستین همایش دیپلماسی استانی در شیراز برگزار شد و جنوب غربی کشور بود، گفت: «سفرای ما در آن همایش شرکت کردند، چند روز بعد از همایش شیراز، رهبری در دیدار با استانداران به اهمیت دیپلماسی استانی اشاره کردند. رئیس جمهوری نیز در ادامه بحث تفویض اختیار به استان‌ها را مطرح و از دیپلماسی استانی حمایت کرد.»
به گفته وزیر امور خارجه، ظرفیت‌های متعددی در استان‌ها وجود دارد که نخستین ظرفیت، شناخت استان‌ها نسبت به کشورهای همجوار و بعد نسبت به کشورهای دیگر است. عراقچی اضافه کرد: «سیاست همسایگی اولویت سیاست خارجی ماست. در این اولویت بدون هیچ شعاری می‌گویم که استان‌های ما می‌توانند نقش ایفا کنند. باید روی کشورهای همسایه سرمایه‌گذاری بیشتری انجام دهیم. در وزارت امور خارجه در خدمت شما هستیم. اگر در راستای دیپلماسی استانی، استانداران معاون بین‌الملل داشته باشند، بسیار مثبت است.»
بازوی هوشمند سیاست همسایگی
همزمان وحید جلال‌زاده، رئیس ستاد دیپلماسی استانی و معاون وزیر امور خارجه، در اختتامیه دومین نشست منطقه‌ای دیپلماسی استانی با اشاره به برگزاری دور نخست این همایش در خردادماه سال جاری در شیراز تاکید کرد که در گام دوم این ابتکار راهبردی، تمرکز به سمت شرق کشور منتقل شد و استان‌های خراسان، به‌عنوان قلب تپنده روابط فرهنگی و اقتصادی با آسیای میانه و شبه‌قاره، میزبان دومین دوره این نشست شدند. سیاست خارجی یک موضوع حاکمیتی است، اما دیپلماسی استانی به‌عنوان ابزاری هوشمند برای تقویت بازوهای اجرایی سیاست خارجی مطرح می‌شود.
جلال‌زاده با بیان اینکه دیپلماسی استانی بازوی هوشمند سیاست همسایگی ایران است، تصریح کرد: در دومین نشست منطقه‌ای دیپلماسی استانی در مشهد، مواردی به‌عنوان موضوعات کلیدی بررسی شد. موضوع اول، ترانزیت و اقتصاد لجستیک؛ دوم، امنیت پایدار و پیوند ناگسستنی معیشت و مرزبانی؛ سوم، دیپلماسی انرژی شامل گاز، برق و سوخت؛ چهارم، دیپلماسی آب و محیط‌زیست؛ پنجم، دیپلماسی گردشگری با تمرکز بر زیارت و سلامت و ششم، فناوری‌های نوین و دانش‌بنیان است.
حضور پررنگ سفرا
در بخشی از این نشست سفرای جمهوری اسلامی ایران در کشورهای آسیای میانه، روسیه، پاکستان، هند، عراق و افغانستان که برای شرکت در دومین نشست منطقه‌ای دیپلماسی استانی در مشهد حضور یافته بودند، روز پنج‌شنبه با وزیر امور خارجه دیدار کردند. در این جلسه کاری که با حضور معاونان ذی‌ربط وزیر برگزار شد، آخرین تحولات منطقه‌ای و روابط دوجانبه ایران و کشورهای محل ماموریت و موضوعات و برنامه‌های در دستور کار پیگیری روابط در چارچوب دیپلماسی استانی مورد بحث قرار گرفت. وزیر امور خارجه با تشریح مسائل جاری مرتبط با سیاست و روابط خارجی به‌خصوص در حوزه همسایگان، بر اهمیت پیگیری برنامه دیپلماسی استانی به‌عنوان گامی عملی در راستای سیاست حسن همسایگی تاکید کرد.
وزیر امور خارجه بر اهمیت تقویت ارتباطات سفرا با جهات ذی‌ربط استانی به‌خصوص استانداری‌ها، اتاق‌های بازرگانی و مناطق آزاد استان‌های شرق کشور به‌منظور رفع موانع و گسترش روابط با کشورهای همسایه شرق و شمال شرق کشور تاکید کرد و اهمیت ایفای نقش تنظیم‌گری، تسهیل‌گری و راهگشایی وزارت خارجه در روابط اقتصادی خارجی کشور را خاطرنشان کرد. در ادامه، سفرای شرکت‌کننده دیدگاه‌ها و پیشنهادهای خود را جهت توسعه روابط اقتصادی و تجاری با همسایگان تشریح کردند.
اهمیت دیپلماسی غیررسمی
وزیر امور خارجه ایران روز پنج‌شنبه نیز در دومین روز از همایش در حاشیه این نشست با جمعی از نخبگان و اندیشه‌ورزان استان خراسان رضوی بر اهمیت دیپلماسی فرهنگی و ورزشی تاکید کرد و افزود: «قدرت نرم ایران ریشه در تاریخ و فرهنگ غنی و طولانی ایران دارد که بسیار فراتر از مرزهای جغرافیایی ایران امروزی است و لازم است از آن برای تقویت ارتباطات و تعمیق تفاهم میان ایران و همسایگان بیشتر استفاده شود.» عراقچی در بخش پایانی سخنان خود با اشاره به ظرفیت‌های اقتصادی کشور گفت: «وزارت امور خارجه پیگیر توسعه صادرات خدمات فنی و مهندسی است و از سفرا و نمایندگی‌های ایران در خارج خواسته‌ایم این موضوع را به‌طور ویژه دنبال کنند. معاونت دیپلماسی اقتصادی وزارت امور خارجه نیز ماموریت دارد مسیر تجارت و بازرگانی را هموار سازد.»
ایده دیپلماسی استانی
به موازات پررنگ شدن موضوع دیپلماسی استانی، پرسش‌ها و سوالات زیادی درخصوص چرایی، اهمیت و ضرورت این مدل از دیپلماسی مطرح شده است. پیش‌تر دکتر حمید قنبری، معاون دیپلماسی اقتصادی وزارت امور خارجه، در گفت‌وگویی که ۲۲ شهریور ماه با روزنامه دنیای‌اقتصاد داشت به اهمیت مساله تجارت با همسایگان پرداخت و گفت: «ما همسایگان متعددی داریم که می‌توانند بازار بزرگی را برای ما در منطقه فراهم کنند و هم آنان چیزهایی برای فروش به ما دارند و هم ما چیزهایی برای فروش به آنان داریم. ما طی سال‌های اخیر، متاسفانه آن‌طور که باید به تجارت با همسایگان نپرداختیم. تجارت با همسایگان یکی از نکات مهمی است که من بر آن تاکید دارم. ما باید برای تکمیل و عملیاتی کردن این مساله به دنبال دیپلماسی اقتصادی استانی برویم؛چراکه بخش عمده‌ای از مساله تجارت با همسایگان، از طریق استان‌ها انجام می‌شود.»
قنبری در خصوص پیوست‌های مدنظر این موضوع توضیح داد: «ما باید برای هر استان یک پیوست سیاست خارجی اقتصادی داشته باشیم و یک پیوست دیپلماسی اقتصادی. در هر استان باید بدانیم که چه ظرفیت‌ها و چه موانعی برای تجارت با همسایگان وجود دارد. باید این موانع را یکی‌یکی شناسایی و برطرف کنیم. این مساله می‌تواند رشد قابل‌توجهی را در رابطه با تجارت غیرنفتی برای ما ایجاد کند که اتفاقا در رابطه با تحریم کمترین آسیب‌پذیری را دارد.» به گفته معاون دیپلماسی اقتصادی وزارت خارجه، تجارت با همسایگان تجارت متنوعی است که دشمن هم کانال‌های اعمال نفوذ به مراتب کمتری در این حوزه دارد.
واقعیت دیپلماسی استانی
آیین اختتامیه دومین همایش دیپلماسی استانی عصر پنج‌شنبه با حضور وزیر امور خارجه، وزیر گردشگری، استانداران استان‌های خراسان شمالی، خراسان جنوبی و خراسان رضوی و جمعی از مسوولان محلی برگزار شد. سیدعباس عراقچی در سخنان خود با تاکید بر اهمیت دیپلماسی استانی، این رویکرد را از محورهای مورد توجه مقام معظم رهبری و رئیس‌جمهور دانست و تصریح کرد: «دیپلماسی استانی از یک ایده فراتر رفته و به واقعیتی عینی در ساختار دیپلماسی کشور تبدیل شده است.» عراقچی با اشاره به ظرفیت‌های گسترده کشورهای همسایه از جمله پاکستان، افغانستان، آسیای مرکزی و کشورهای حاشیه خلیج‌فارس، از تداوم جدی مسیر دیپلماسی استانی خبر داد و تاکید کرد که «دستورالعمل‌های لازم در این زمینه به سفرا ابلاغ خواهد شد.»
رئیس دستگاه دیپلماسی همچنین با اشاره به نقش‌آفرینی بخش خصوصی خاطرنشان کرد: «وزارت امور خارجه خود را موظف به حمایت از فعالان اقتصادی می‌داند و برای تسهیل کار بخش خصوصی آماده هر نوع همکاری است.» وی افزود: «نکته حائز اهمیت دیگر این است که در هیچ‌جای میزگردهای برگزارشده، اشاره‌ای به بحث تحریم و اسنپ‌بک نبود و این نشان‌دهنده درک بالایی است که بخش خصوصی و دولتی ما به آن رسیده که در برابر تحریم باید از ظرفیت‌های خود استفاده کنیم.» عراقچی با اشاره به اینکه ظرفیت‌هایی که در محیط پیرامونی ما قرار دارد بسیار عظیم است، تاکید کرد: «بنده با توجه به شناختی که از کشورهای همسایه دارم، معتقدم ما از کمتر از ۵۰ درصد ظرفیت‌های کشورهای همسایه استفاده می‌کنیم. پاکستان ظرفیت‌های بسیار بزرگی دارد و ما درحالی‌که مواد غذایی و کشاورزی مورد نیازمان در این کشور تولید می‌شود، از برزیل وارد می‌کنیم.»
دیپلماسی استانی؛ ایده خوب، راه دور و دراز
به موازات شبکه‌ای شدن و پیچیده شدن روندها و فرآیندها در سیاست خارجی، شاهد رشد انواع دیپلماسی از جمله دیپلماسی عمومی، علمی، ورزشی، فرهنگی، زیارتی و اخیرا دیپلماسی استانی هستیم. ایده‌ای که از ابتدای دولت چهاردهم با تاکید مسعود پزشکیان رئیس‌جمهور ایران بر واگذاری اختیارات به استان‌ها، شاهد رونمایی و پیشبرد آن از سوی وزارت امور خارجه هستیم. این ایده که استان‌ها و نه صرفا دولت مرکزی در پایتخت؛ بتوانند نقش فعال‌تری در روابط خارجی داشته باشند، تحولی مثبت و همراستا با سیاست همسایگی و اولویت همسایگان در سیاست خارجی است که از ابتدای دولت سیزدهم به نقشه راه دستگاه دیپلماسی کشور تبدیل شده است.
یک تحقیق آکادمیک بر روی ۱۲۳ شرکت چند ملیتی نشان می‌دهد که بازده دارایی با گسترش تجارت‌های منطقه‌ای افزایش یافته است. موضوعی که باعث شده تا تحلیلگران از افسانه شدن جهانی شدن و واقعیت پیوندهای منطقه‌ای سخن به میان آورند. از این زاویه نقش مناطق در سیاست جهانی و به موازات آن تجارت بین‌الملل در حال افزایش است و در این میان منطقه خلیج فارس و مناطق همجوار آن در شبه قاره، قفقاز و آسیای مرکزی به قلب تپنده اقتصاد سیاسی بین‌المللی تبدیل شده‌اند. در این چارچوب، کشورهایی که دارای همسایگان متعدد بوده و به تعبیر دیگر نقش بینامنطقه‌ای دارند، می‌توانند از این مزیت بهره‌مند شوند. ایران با داشتن 15 همسایه و قرار گرفتن در تقاطع مناطق می‌تواند نقش کانونی برای پیوندهای نوظهور ایفا کند که البته بهره‌برداری از آن نیازمند ایده‌پردازی و از آن مهم‌تر اجرا و کاربست است.
استفاده از ظرفیت‌های محلی ایده کانونی دیپلماسی استانی است. هر استان به‌ویژه استان‌های مرزی ظرفیت‌هایی دارند که کمتر استفاده شده است. هم در حوزه مرزها، هم در حوزه اقتصاد، فرهنگ، گردشگری. برای مثال استان خراسان رضوی که میزبان دور دوم دیپلماسی استانی در روزهای چهارشنبه و پنج‌شنبه بود، با تمرکز بر گردشگری زیارت و سلامت، محور قرار گرفت. یا در دور اول که شیراز در خرداد ماه میزبان این اجلاس بود و در کنار بوشهر، هرمزگان، خوزستان و کهگیلویه و بویراحمد بخش عمده‌ای از تجارت با همسایگان عرب خلیج فارس را به خود اختصاص می‌دهند. از این منظر تسهیل تعاملات با کشورهای همسایه با تمرکز بر استان‌های مرزی و مناطق همجوار، می‌تواند برای کشور که از مزیت تنوع همسایگان بهره‌مند است، عاملی برای توسعه تجارت، گردشگری، انتقال فناوری و فرهنگ باشد. در این فضا طبیعتا شاهد ارتقای نقش بخش خصوصی خواهیم بود و این بخش می‌تواند فعال‌تر شود.
به‌رغم این ایده خوب، اما عملی و کاربردی شدن دیپلماسی استانی با چالش‌های زیادی دست به گریبان است. چالش اول؛ حوزه اختیارات در چارچوب ساختارهای موجود کشور است. استان‌ها هنوز اختیارات لازم را به‌طور کامل پیدا نکرده‌اند و در نتیجه همه توان محلی قابل بهره‌برداری نیست. از این زاویه چالش دوم؛ هماهنگی با سیاست‌های کلان است که با توجه به اداره متمرکز و منحصرا معطوف به پایتخت در طول چند دهه گذشته، شاهد یک نوع سردرگمی در شرح وظایف هستیم. زمانی استان‌ها فعال‌تر می‌شوند که چارچوب‌های ملی و سازوکارهای هماهنگ و همسو با سیاست خارجی وجود داشته باشد که نه تقابلی ایجاد کند و نه موازی کاری به‌وجود آورد. ارزیابی، پیگیری و پایداری سومین چالش این مسیر است. برگزاری نشست‌ها، اجلاسیه‌ها و همایش‌ها مهم است، اما مهم‌تر از آن اجرای مصوبات، پایش و استمرار است.
بنابراین این نشست یک گام مهم و مثبت و فرصتی تازه است، اما هنوز خیلی کارها باید انجام شود. تسریع در واگذاری اختیارات به استان‌ها، تضمین هماهنگی استان‌ها با سیاست خارجی کلان و همچنین اولویت‌ها، پیگیری اجرای مصوبات، تعیین شاخص‌ها، گزارش عملکرد، استفاده از بخش خصوصی و مردم به شکل موثرتر، ارزیابی و انتشار نتایج ملموس، توجه به توازن منطقه‌ای به این معنا که استان‌های کمتر توسعه‌یافته هم باید وارد این میدان شوند، از جمله مولفه‌هایی است که باید در این روند مورد توجه قرار گیرد. به عبارت بهتر فراتر رفتن از یک ایده و تبدیل آن به شاخص‌های عینی مهم‌ترین گام در فضای کنونی است.
توسعه صادرات از خراسان بزرگ