خبرگزاری بین المللی اهل بیت(ع) _ابنا: این پژوهش با رویکردی تحلیلی و ترکیبی از منابع اسلامی، دانشگاهی و روان‌شناختی، به بررسی ابعاد تربیت دینی و روانی نوجوان از منظر نقش مادری می‌پردازد و راهکارهایی برای بازسازی تربیت ایمانی در خانواده معاصر ایرانی ارائه می‌دهد.
۱. مقدمه
خانواده نخستین محیطی است که کودک در آن با جهان، خدا و خویشتن آشنا می‌شود. در این میان، مادر جایگاه ویژه‌ای دارد؛ چرا که نخستین پیوند عاطفی انسان از طریق او شکل می‌گیرد.
در قرآن کریم آمده است:
«وَوَصَّیْنَا الإِنسَانَ بِوَالِدَیْهِ إِحْسَانًا حَمَلَتْهُ أُمُّهُ کُرْهًا وَوَضَعَتْهُ کُرْهًا» (احقاف/۱۵)
این آیه بر سختی‌های دوران بارداری و نقش احسان به والدین تأکید دارد، اما با ذکر خاص «مادر»، مقام او را در تربیت برجسته می‌سازد.
در ادبیات فارسی نیز گفته‌اند:
بهشت زیر پای مادران است، نه به خاطر رنج زادن، بلکه به سبب هنر ساختن.
نوجوانی، دوره گذار از وابستگی کودکی به استقلال بزرگسالی است؛ زمانی که ارزش‌ها در ذهن شکل می‌گیرد و هویت فردی و دینی تثبیت می‌شود. در این مقطع، مادر با محبت، گفت‌وگو و الگو بودن، نقشی کلیدی در سلامت روانی و معنوی نوجوان دارد. پژوهش‌های روان‌شناسی خانواده در ایران نشان داده‌اند که پیوند عاطفی قوی با مادر، با افزایش تاب‌آوری و کاهش اضطراب در نوجوانان همراه است (۱).
۲. مبانی نظری
۲.۱. جایگاه مادر در نظام تربیتی اسلام
در نگاه اسلام، تربیت دینی از دامان مادر آغاز می‌شود. پیامبر اکرم(ص) فرمودند:
«السَّعِیدُ مَنْ سَعِدَ فِی بَطْنِ أُمِّهِ وَالشَّقِیُّ مَنْ شَقِیَ فِی بَطْنِ أُمِّهِ» (۲)
یعنی سعادت انسان از رحم مادر شروع می‌شود.
در مکتب اهل‌بیت(ع)، مادر واسطه انتقال عاطفه و ایمان است. امام سجاد(ع) در دعای «حق مادر» می‌فرماید:
«وَأَوْقِرْ أُمِّی الَّتِی أَحْمَلَتْنِی...» (۳)
و او را شایسته‌ترین فرد برای احترام و محبت معرفی می‌کند.
از نظر جامعه‌شناختی نیز، مادر عامل اصلی جامعه‌پذیری نخستین است و رفتار او بر نگرش مذهبی کودک اثر ماندگار دارد (۴).
۲.۲. نظریه‌های روان‌شناسی در تربیت مادری
در روان‌شناسی معاصر، نظریه دلبستگی جان بالبی (Bowlby) تأکید دارد که پیوند عاطفی با مادر، پایه سلامت روانی آینده کودک است. قطع یا ضعف این ارتباط، اضطراب و ناپایداری هیجانی ایجاد می‌کند (۵).
در فرهنگ اسلامی نیز مشابه این نظریه، در سخنان امام علی(ع) آمده است:
«قَلْبُ الوَلَدِ الصَّغِیرِ کَالأَرْضِ الخَالِیَةِ، مَا أُلْقِیَ فِیهَا قَبِلَتْهُ» (۶)
یعنی دل کودک چون زمینی بکر است؛ هر چه در آن بکاری، همان می‌رویَد.
این بیان نشان می‌دهد تربیت مادری، در همان سال‌های نخست زندگی، جهت‌دهنده‌ی فطرت انسان است.
۲.۳. جایگاه حضرت زهرا(س) به عنوان الگوی مادر مسلمان
حضرت زهرا(س) در تاریخ اسلام، نماد مادرِ مسئول، دانا و مؤمن است. او در عین ایفای نقش خانوادگی، محور تربیت فرزندانی چون امام حسن(ع)، امام حسین(ع) و حضرت زینب(س) بود که هر سه نمونه کمال انسانی‌اند.
در روایات آمده است که فاطمه(س) شب‌ها تا سحر برای مؤمنان دعا می‌کرد و وقتی امام حسن(ع) علتش را پرسید، فرمود:
«الجار ثم الدار» *؛ یعنی «اول همسایه، سپس خانه» (۷).
این روایت نمونه‌ای از تربیت اجتماعی و معنوی در بطن خانواده است.
۳. نظرات آکادمیک و دانشگاهی
درباره نقش مادر در جامعه‌پذیری دینی نوجوانان ثابت شد که رفتارهای دینی مادر (نماز، دعا، رعایت حجاب و صداقت) تأثیر مستقیمی بر نگرش دینی نوجوان دارد (۸).
در مطالعه‌ای بر ۴۰۰ خانواده ایرانی نشان داد که رابطه عاطفی سالم بین مادر و نوجوان با کاهش ۳۵٪ احتمال افسردگی همراه است (۹).
در پژوهش دیگری درباره تربیت دینی در خانواده‌های مذهبی، تأکید شده که «گفت‌وگوی تربیتی» مهم‌ترین عامل در انتقال ارزش‌های دینی است (۱۰).
از دیدگاه اندیشمندان شیعی معاصر، آیت‌الله جوادی آملی می‌گوید:
«مادر مبدأ تربیت است؛ اگر ایمان در دامان او شکوفا شود، جامعه از ظلمت نجات می‌یابد.» (۱۱)
همچنین استاد شهید مطهری می‌نویسد:
«مادر آیینه‌ای است که فرزند در آن سیمای انسانیت را می‌بیند.» (۲)
۴. تحلیل و تشریح بر اساس معارف اهل‌بیت(ع)
۴.۱. محبت؛ ستون سلامت روان
اهل‌بیت(ع) محبت مادر را نشانه رحمت الهی دانسته‌اند. امام صادق(ع) فرمود:
«رَحِمَ اللَّهُ مَنْ أَعَانَ وَلَدَهُ عَلَی بِرِّهِ» * (۱۲).
در سیره حضرت زهرا(س)، محبت با نظم و تربیت تلفیق شده است. روایت است که ایشان همواره فرزندان خود را با ذکر و دعا از خواب بیدار می‌کردند تا به نماز بایستند؛ تربیتی محبت‌آمیز اما جهت‌دار.
۴.۲. الگوسازی اخلاقی
در نظریه‌های نوین تربیتی، «یادگیری مشاهده‌ای» یکی از مؤثرترین روش‌هاست. اهل‌بیت(ع) این اصل را در رفتار خود نشان دادند. حضرت زهرا(س) نه با سخن، بلکه با عمل فرزندان را به ایثار، عبادت و صداقت دعوت می‌کرد.
در فرهنگ عامه نیز آمده است:
بچه آن کند که پدر کند — گر نکند، پدر کند.
اشاره به همان اصل الگو بودن والدین دارد.
۴.۳. تربیت ایمانی و مسئولیت اجتماعی
سیره فاطمی، پیوندی میان ایمان فردی و تعهد اجتماعی برقرار می‌کند. امام حسین(ع) در توصیف مادرش فرمود:
«مادرم مرا به یاد خدا می‌انداخت، پیش از آنکه زبان به سخن بگشایم.» (۱۳)
این سخن، عمیق‌ترین معنا از تربیت دینی در محیط خانه است.
۴.۴. جمع‌بندی
مطالعه تطبیقی میان نظریه‌های علمی و آموزه‌های اهل‌بیت(ع) نشان می‌دهد که مادران دیندار با الگوگیری از سیره حضرت زهرا(س)، می‌توانند محور «سبک زندگی سالم» باشند؛ سبکی که در آن عاطفه، عقلانیت و معنویت هم‌زمان رشد می‌کند.
نقش مادر در تربیت دینی و سلامت روان نوجوانان در اسلام، نه‌تنها زیستی و عاطفی، بلکه فرهنگی و معرفتی است. سیره حضرت زهرا(س) الگویی کامل از مادری متعهد، آگاه و الهی ارائه می‌دهد. جامعه‌ای که مادران آن در تربیت فاطمی پرورش یابند، نسلی خواهد داشت که ایمان، خرد و اخلاق را هم‌زمان در رفتار خویش نشان می‌دهد.
منابع
۱. سلیمی، م. و همکاران (۱۴۰۲). «روابط خانوادگی و تاب‌آوری نوجوانان». مجله روان‌شناسی کاربردی ایران.
۲. مطهری، مرتضی. (۱۳۷۴). نظام حقوق زن در اسلام. تهران: صدرا.
۳. صحیفه سجادیه، دعای ۲۴.
۴. حبیبی، ن. (۱۴۰۳). «نقش خانواده در جامعه‌پذیری دینی کودکان». مجله تعلیم و تربیت اسلامی.
۵. Bowlby, J. (۱۹۶۹). Attachment and Loss. London: Basic Books.
۶. نهج‌البلاغه، نامه ۳۱.
۷. بحارالانوار، ج۴۳، ص۸۱.
۸. اکبری، ف. (۲۰۲۲). «نقش مادر در تربیت دینی نوجوانان ایرانی». دانشگاه تهران.
۹. صادقی، س. (۲۰۲۳). «رابطه پیوند عاطفی مادر و سلامت روان نوجوان». پژوهش‌نامه خانواده ایرانی.
۱۰. سلیمی، م. و همکاران. (۲۰۲۴). تربیت دینی در خانواده‌های مذهبی. مجله مطالعات فرهنگی.
۱۱. جوادی آملی، عبدالله. (۱۳۹۸). زن در آیینه جلال و جمال. قم: اسراء.
۱۲. کافی، ج۶، ص۴۹.
۱۳. خصائص الزهرا، ص۹۵.