زهرا تجویدی- در بسیاری از کشورها، تغییر ساعت در آغاز بهار و بازگرداندن آن در پاییز، موضوعی تکراری اما بحث‌برانگیز است. ایده‌ای که در ظاهر ساده به نظر می‌رسد؛ جلو کشیدن ساعت در تابستان تا عصرها روشن‌تر باشند و انرژی کمتری برای روشنایی مصرف شود. اما همین تغییر ساده، حالا به یکی از پرچالش‌ترین تصمیم‌های دولتی در سراسر جهان تبدیل شده است.
ریشه این تصمیم به بیش از صد سال پیش بازمی‌گردد. در دوران جنگ جهانی اول، برخی دولت‌ها برای صرفه‌جویی در مصرف سوخت و برق تصمیم گرفتند ساعت رسمی کشورشان را جلو ببرند تا مردم عصرها از نور طبیعی بیشتری استفاده کنند. نخستین کشوری که به طور رسمی این سیاست را اجرا کرد آلمان بود. پس از آن، بریتانیا، ایالات متحده و چند کشور دیگر هم این کار را انجام دادند. در دهه‌های بعد، تغییر ساعت تابستانی به یک سیاست عمومی رایج تبدیل شد و در بسیاری از کشورها نهادینه گردید.
اما امروزه، با پیشرفت فناوری، تغییر الگوی مصرف انرژی، و افزایش آگاهی از اثرات روانی و جسمی تغییر ساعت، بسیاری از کشورها در حال بازنگری در این تصمیم هستند. بعضی کشورها اجرای ساعت تابستانی را متوقف کرده‌اند، برخی دیگر هنوز بر ادامه آن اصرار دارند و گروهی نیز در مرحله بررسی و مشورت عمومی‌اند.
چرا برخی کشورها ساعت تابستانی را حفظ کرده‌اند؟
دلایل متعددی برای حفظ این سیستم مطرح می‌شود. هر کشور بسته به شرایط اقلیمی، اقتصادی و اجتماعی خود، استدلال‌های متفاوتی دارد. با این حال، چند محور اصلی تقریباً در همه کشورهایی که هنوز ساعت تابستانی را اجرا می‌کنند مشترک است.
صرفه‌جویی در مصرف انرژی
از همان ابتدا، هدف اصلی از اجرای ساعت تابستانی، صرفه‌جویی در مصرف انرژی بود. فرض این است که وقتی عصرها هوا دیرتر تاریک می‌شود، مردم دیرتر چراغ‌ها را روشن می‌کنند و در نتیجه برق کمتری مصرف می‌شود. در دوران جنگ جهانی، همین استدلال ساده باعث صرفه‌جویی قابل توجهی در مصرف زغال‌سنگ شد.
حتی امروز نیز طرفداران این سیاست معتقدند که با توجه به رشد مصرف انرژی در عصرها، روشن ماندن هوا می‌تواند در کاهش بار مصرف برق نقش داشته باشد. البته مخالفان می‌گویند در عصر حاضر که بخش زیادی از انرژی صرف سرمایش یا گرمایش می‌شود، صرفه‌جویی روشنایی چندان چشمگیر نیست. با این حال، در مناطقی با عرض جغرافیایی بالا که تفاوت طول روز زیاد است، این صرفه‌جویی هنوز هم معنا دارد.
رونق فعالیت‌های عصرگاهی و اقتصادی
یکی از دلایل دیگر، افزایش فرصت‌های تفریحی و خرید در عصر است. وقتی هوا تا ساعت‌های پایانی روز روشن می‌ماند، مردم پس از پایان کار یا تحصیل زمان بیشتری برای خرید، ورزش، گردش و فعالیت در فضای باز دارند. این موضوع به رونق اقتصادی در بخش‌های خدماتی، گردشگری و خرده‌فروشی کمک می‌کند.
در کشورهای غربی، به‌ویژه در تابستان، ساعت تابستانی با افزایش رفت‌وآمد در مراکز خرید، رستوران‌ها و فضاهای تفریحی همراه است. کسب‌وکارها از این وضعیت سود می‌برند و دولت‌ها نیز از افزایش گردش مالی و مالیات منتفع می‌شوند. از دید این کشورها، ساعت تابستانی نه‌تنها یک تغییر زمانی، بلکه ابزاری برای تحریک اقتصاد فصلی است.
افزایش امنیت عمومی
یکی از نکات جالبی که در مطالعات اجتماعی مطرح شده، کاهش جرم و حوادث عصرگاهی در دوره ساعت تابستانی است. وقتی هوا روشن‌تر است، فرصت کمتری برای وقوع سرقت یا درگیری وجود دارد. عابران در خیابان‌ها احساس امنیت بیشتری می‌کنند و تردد در محیط‌های شهری افزایش می‌یابد. در نتیجه، جوامع شهری امن‌تر به نظر می‌رسند.
همچنین، رانندگی در نور روز به‌طور طبیعی ایمن‌تر است. تصادفات عابران پیاده در ساعات تاریک عصر نسبت به روز بیشتر است. بنابراین افزایش مدت نور روز در عصر می‌تواند به کاهش تصادفات و تلفات جاده‌ای کمک کند.
سازگاری با الگوی زندگی مدرن
زندگی امروز در بسیاری از کشورها بر مبنای فعالیت در روز و استراحت در شب تنظیم شده است. با جلو کشیدن ساعت در تابستان، زمان بیداری مردم بیشتر با ساعات روشن روز هماهنگ می‌شود. از دید طرفداران این سیاست، این هماهنگی روانی باعث افزایش بهره‌وری کاری، نشاط عمومی و حتی کاهش افسردگی‌های فصلی می‌شود.
به‌علاوه، کشورهایی که روابط اقتصادی نزدیک با هم دارند، تمایل دارند در منطقه زمانی مشترکی باقی بمانند. به همین دلیل، بسیاری از کشورهای اروپایی هنوز تغییر ساعت تابستانی را با هماهنگی هم انجام می‌دهند تا اختلاف زمانی میان آن‌ها به حداقل برسد.
چرا برخی کشورها ساعت تابستانی را حذف کرده‌اند؟
در دهه‌های اخیر، بسیاری از کشورها به این نتیجه رسیده‌اند که هزینه‌ها و مشکلات ناشی از تغییر ساعت از منافع آن بیشتر است. تصمیم برای حذف ساعت تابستانی معمولاً نتیجه بررسی‌های علمی، اقتصادی و پزشکی بوده است.
اختلال در ریتم زیستی بدن
یکی از مهم‌ترین دلایل حذف تغییر ساعت، تأثیر منفی آن بر سلامت انسان است. بدن انسان بر اساس ریتمی طبیعی کار می‌کند که به آن «ساعت زیستی» یا «ریتم شبانه‌روزی» گفته می‌شود. این ریتم بر خواب، بیداری، تمرکز، ترشح هورمون‌ها و حتی عملکرد قلب و مغز اثر می‌گذارد.
وقتی ساعت رسمی ناگهان تغییر می‌کند، بدن زمان لازم برای سازگاری را ندارد. بسیاری از مردم در هفته‌های نخست پس از تغییر ساعت دچار بی‌خوابی، خستگی، کاهش تمرکز و بدخلقی می‌شوند. برخی پژوهش‌ها نشان داده‌اند که در روزهای بعد از تغییر ساعت، آمار سکته‌های قلبی، حملات عصبی و تصادفات رانندگی افزایش می‌یابد.
به همین دلیل، پزشکان و متخصصان خواب در بسیاری از کشورها پیشنهاد کرده‌اند که تغییر ساعت به کلی حذف شود و کشورها به زمان استاندارد بازگردند.
صرفه‌جویی انرژی کمتر از انتظار
با وجود اینکه یکی از انگیزه‌های اولیه اجرای ساعت تابستانی صرفه‌جویی در انرژی بود، مطالعات جدید نشان می‌دهد که در بسیاری از مناطق، این هدف به‌طور کامل محقق نمی‌شود. امروزه الگوی مصرف انرژی تغییر کرده است. مردم در عصرهای روشن‌تر، زمان بیشتری را در بیرون از خانه می‌گذرانند یا از وسایل سرمایشی بیشتری استفاده می‌کنند.
در مناطقی با تابستان‌های گرم، افزایش مصرف کولر در عصرها باعث می‌شود انرژی بیشتری مصرف شود. به این ترتیب، صرفه‌جویی در روشنایی با مصرف بیشتر برق برای سرمایش جبران می‌شود. در نتیجه، تأثیر مثبت تغییر ساعت بر مصرف انرژی، اگر نگوییم از بین رفته، دست‌کم بسیار کمتر از گذشته است.
فشار روانی و جسمی بر افراد
تغییر ناگهانی ساعت برای بسیاری از مردم، به‌ویژه سالمندان، کودکان و افراد با بیماری‌های قلبی یا اختلالات خواب، دشوار است. این تغییر ممکن است موجب بی‌نظمی در برنامه روزانه، کاهش تمرکز در محل کار یا مدرسه و افزایش استرس شود.
افزون بر این، خواب ناکافی پس از تغییر ساعت با کاهش عملکرد شغلی و تحصیلی همراه است. در برخی کشورها، شرکت‌ها و مدارس گزارش داده‌اند که در هفته اول پس از تغییر ساعت، بهره‌وری کارکنان و دانش‌آموزان کاهش یافته و نرخ خطاهای کاری افزایش پیدا کرده است.
هزینه‌ها و پیچیدگی‌های فنی
در جهان امروز، بسیاری از سیستم‌های اقتصادی، حمل‌ونقل، فناوری اطلاعات و ارتباطات بر اساس زمان دقیق تنظیم می‌شوند. تغییر ساعت می‌تواند باعث بروز خطا در سامانه‌های دیجیتال، پروازها، معاملات بین‌المللی و حتی سیستم‌های بانکی شود. هرچند امروزه فناوری‌های نوین تا حدی این مشکلات را کاهش داده‌اند، اما هنوز هم هر بار تغییر ساعت نیاز به هماهنگی گسترده میان نهادهای مختلف دارد.
در برخی کشورها که زیرساخت‌های دیجیتال گسترده اما پیچیده دارند، دولت‌ها تصمیم گرفته‌اند این فرایند را حذف کنند تا احتمال بروز خطا و هزینه‌های ناشی از آن کاهش یابد.
اختلاف زمانی با کشورهای همسایه
گاهی تصمیم یک کشور برای تغییر یا عدم تغییر ساعت باعث سردرگمی در روابط اقتصادی و حمل‌ونقل بین‌المللی می‌شود. برای نمونه، اگر کشوری ساعت خود را تغییر دهد اما کشور همسایه این کار را نکند، اختلاف زمانی میان آن‌ها ممکن است برنامه پروازها، تجارت مرزی یا فعالیت بازارهای مالی را دچار مشکل کند. به همین دلیل، برخی کشورها برای هماهنگی منطقه‌ای تصمیم گرفته‌اند تغییر ساعت را کنار بگذارند.
نمونه‌هایی از تصمیم کشورها
تجربه جهانی نشان می‌دهد که هیچ قاعده ثابت و جهانی در این زمینه وجود ندارد. کشورها بر اساس شرایط اقلیمی و اجتماعی خود تصمیم گرفته‌اند.
در روسیه، پس از چند دهه اجرای ساعت تابستانی، دولت در سال ۲۰۱۱ تصمیم گرفت آن را حذف کند و ساعت تابستانی را به‌صورت دائمی نگه دارد. اما این تصمیم با اعتراض گسترده مردم روبه‌رو شد، زیرا در زمستان‌ها هوا تا ساعت نه صبح تاریک می‌ماند. در نهایت، دولت در سال ۲۰۱۴ زمان رسمی کشور را به ساعت استاندارد بازگرداند.
ترکیه در سال ۲۰۱۶ تصمیم گرفت ساعت تابستانی را دائمی کند و دیگر ساعت‌ها را عقب نکشد. هدف از این تصمیم صرفه‌جویی در انرژی و هماهنگی با برنامه‌های کاری جهانی بود. با وجود برخی انتقادها، این سیاست هنوز ادامه دارد.
ایران نیز سال‌ها ساعت تابستانی را اجرا می‌کرد، اما در سال ۱۴۰۲ با تصویب مجلس شورای اسلامی، تغییر ساعت رسمی کشور حذف شد و ساعت به‌صورت ثابت باقی ماند. این تصمیم با هدف کاهش مشکلات مردم، هماهنگی بیشتر در سامانه‌های دیجیتال و سلامت عمومی اتخاذ شد.
در اتحادیه اروپا نیز بحث بر سر حذف ساعت تابستانی سال‌هاست ادامه دارد. پارلمان اروپا در سال ۲۰۱۹ پیشنهاد داد که از سال‌های بعد، کشورها یکی از دو زمان تابستانی یا استاندارد را به صورت دائمی انتخاب کنند. با این حال، هنوز تصمیم نهایی به دلیل اختلاف میان کشورهای عضو اجرا نشده است.
در ایالات متحده نیز لایحه‌ای به نام «قانون حفاظت از آفتاب» در سنا مطرح شده که هدف آن دائمی کردن ساعت تابستانی است. با این حال، انجمن‌های علمی حوزه خواب با این پیشنهاد مخالفت کرده‌اند و معتقدند اگر قرار است تغییر ساعت حذف شود، باید زمان استاندارد حفظ شود، زیرا با ریتم طبیعی بدن انسان سازگارتر است.
عوامل مؤثر در تصمیم کشورها
برای اینکه درک کنیم چرا برخی کشورها ساعت تابستانی را حفظ و برخی آن را حذف می‌کنند، باید مجموعه‌ای از عوامل را در نظر گرفت.
هرچه کشوری از استوا دورتر باشد، تفاوت طول روز در فصول بیشتر است. در کشورهایی مانند سوئد یا فنلاند، تابستان‌ها روزها بسیار بلند و زمستان‌ها کوتاه‌اند. در چنین مناطقی، تغییر ساعت ممکن است منطقی‌تر باشد، زیرا می‌تواند نور روز را در زمان مفیدتری تنظیم کند. اما در کشورهایی نزدیک به استوا، تفاوت طول روز در فصول اندک است و تغییر ساعت فایده‌ای ندارد.
در کشورهایی که فعالیت‌های اقتصادی عمدتاً در روز انجام می‌شود و مردم عصرها زمان آزاد دارند، تغییر ساعت می‌تواند فرصت‌های تفریحی و مصرفی را افزایش دهد. در مقابل، در کشورهایی با فعالیت‌های شبانه‌روزانه، مانند کشورهای صنعتی یا دارای شیفت کاری متعدد، تغییر ساعت ممکن است اختلال ایجاد کند.
اگر مصرف برق در یک کشور عمدتاً مربوط به روشنایی باشد، ساعت تابستانی احتمالاً موجب صرفه‌جویی می‌شود. اما در کشورهایی که مصرف برق بیشتر صرف گرمایش یا سرمایش است، اثر ساعت تابستانی ممکن است ناچیز یا حتی منفی باشد.
در سال‌های اخیر، توجه به سلامت روان و جسم در تصمیم‌گیری‌های دولتی افزایش یافته است. گزارش‌های پزشکی نشان می‌دهد تغییر ساعت می‌تواند اثرات قابل‌توجهی بر خواب، فشار خون، اضطراب و عملکرد روزانه داشته باشد. در نتیجه، کشورهایی که سلامت عمومی را در اولویت قرار می‌دهند، تمایل بیشتری به حذف این تغییر دارند.
در جهان به‌هم‌پیوسته امروز، هماهنگی زمانی میان کشورها اهمیت زیادی دارد. پروازها، مبادلات تجاری، جلسات بین‌المللی و سامانه‌های ارتباطی همگی نیازمند زمان دقیق هستند. بنابراین تصمیم هر کشور درباره ساعت تابستانی باید با شرکای اقتصادی و منطقه‌ای آن هماهنگ باشد.
چالش‌ها و پیامدهای حذف ساعت تابستانی
حذف تغییر ساعت هرچند به ظاهر تصمیمی ساده است، اما پیامدهای گسترده‌ای دارد. تغییر یا حذف این سیاست باید با بررسی دقیق و برنامه‌ریزی انجام شود.
یکی از چالش‌های اصلی، انتخاب میان دو زمان است. آیا کشور باید ساعت تابستانی را دائمی کند یا به زمان استاندارد بازگردد؟ انتخاب ساعت تابستانی دائمی ممکن است در زمستان‌ها باعث تاریکی طولانی در صبح شود که برای کودکان، دانش‌آموزان و کارمندان ناخوشایند است. در مقابل، حفظ ساعت استاندارد موجب کوتاه‌تر شدن عصرها در تابستان می‌شود، اما با ساعت زیستی انسان سازگارتر است.
به همین دلیل، اغلب متخصصان پیشنهاد می‌کنند که اگر قرار است تغییر ساعت حذف شود، زمان استاندارد به‌صورت دائمی حفظ گردد. این انتخاب به تنظیم بهتر خواب، تمرکز بیشتر در صبح و کاهش خستگی کمک می‌کند.
از سوی دیگر، حذف تغییر ساعت نیازمند هماهنگی میان نهادهای مختلف است. سامانه‌های حمل‌ونقل، نرم‌افزارهای زمان‌بندی، تقویم‌های الکترونیکی و حتی دستگاه‌های دیجیتال باید به‌روز شوند. در کشورهای بزرگ یا دارای چند منطقه زمانی، این کار پیچیدگی بیشتری دارد.
همچنین افکار عمومی نقش مهمی دارد. بسیاری از مردم به تغییر ساعت عادت کرده‌اند و حذف ناگهانی آن ممکن است در کوتاه‌مدت باعث سردرگمی شود. بنابراین، اطلاع‌رسانی گسترده و اجرای تدریجی، شرط موفقیت چنین تصمیمی است.
ساعت تابستانی، میراثی که در حال افول است
بحث درباره ساعت تابستانی بیش از آنکه فنی باشد، به تعادلی میان سنت، علم و نیازهای مدرن تبدیل شده است. در آغاز قرن بیستم، تغییر ساعت پاسخی خلاقانه به بحران انرژی بود، اما امروز با تغییر ساختار زندگی و پیشرفت فناوری، ضرورت آن زیر سؤال رفته است.
در جهان امروز، بیش از دو سوم کشورها یا هرگز ساعت تابستانی را اجرا نکرده‌اند یا آن را کنار گذاشته‌اند. کشورهایی که هنوز این سیستم را حفظ کرده‌اند، بیشتر به دلایل تاریخی، اقتصادی یا منطقه‌ای چنین می‌کنند. با این حال، روند جهانی نشان می‌دهد که گرایش به حذف آن در حال افزایش است.
در نهایت، پاسخ به این سؤال که آیا باید ساعت تابستانی حفظ شود یا نه، وابسته به شرایط خاص هر کشور است. اما آنچه مسلم است، تغییر مکرر ساعت، فشار قابل‌توجهی بر بدن، جامعه و حتی اقتصاد وارد می‌کند. به نظر می‌رسد در آینده نزدیک، بسیاری از کشورها با توجه به تجربه جهانی، به سمت ثبات زمانی و حذف کامل تغییر ساعت پیش خواهند رفت.