خبرگزاری بین المللی اهل بیت(ع)_ابنا: احساس شرم، به خصوص شرم کاذب یا مفرط، می‌تواند مانع بزرگی در مسیر رشد فردی و معنوی باشد. اسلام راهکارهای متعددی برای مواجهه با این احساس و تبدیل آن به نیروی سازنده (شرم از گناه) ارائه می‌دهد. در اینجا به چند مورد اشاره می‌کنم:
1. شناخت ریشه شرم (حیا و شرم کاذب)
در اسلام، "حیا" (شرم نیکو) یک فضیلت اخلاقی است که انسان را از انجام کارهای زشت بازمی‌دارد و او را به سمت کارهای پسندیده سوق می‌دهد. این شرم، نشانه ایمان و سلامت نفس است. اما شرم کاذب یا مفرط، احساسی مخرب است که انسان را از رشد، ابراز وجود و حتی انجام وظایف شرعی باز می‌دارد. این شرم معمولاً ناشی از ترس از قضاوت مردم، احساس حقارت بی‌جا یا کمال‌گرایی افراطی است.
برای از بین بردن شرم کاذب، ابتدا باید آن را از حیای مثبت تمییز دهیم. اگر شرم، ما را از حق‌گویی، تلاش برای بهبود خود، یا کمک به دیگران باز می‌دارد، شرمی مذموم است.
اگرچه آیه مستقیمی در مورد تمایز حیا و شرم کاذب نداریم، اما آیات مربوط به اهمیت عفت و پاکدامنی، بیانگر حیای مثبت هستند.
قُل لِّلْمُؤْمِنِینَ یَغُضُّوا مِنْ أَبْصَارِهِمْ وَیَحْفَظُوا فُرُوجَهُمْ ۚ ذَٰلِکَ أَزْکَیٰ لَهُمْ ۗ إِنَّ اللَّهَ خَبِیرٌ بِمَا یَصْنَعُونَ
وَقُل لِّلْمُؤْمِنَاتِ یَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصَارِهِنَّ وَیَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ وَلَا یُبْدِینَ زِینَتَهُنَّ إِلَّا مَا ظَهَرَ مِنْهَا...(1)
«به مردان باایمان بگو: چشمهای خود را (از نگاه به نامحرمان) فروگیرند، و دامان خود را حفظ کنند؛ این برای آنها پاکیزه‌تر است؛ خداوند از آنچه انجام می‌دهند آگاه است. و به زنان باایمان بگو: چشمهای خود را (از نگاه هوس‌آلود) فروگیرند، و دامان خود را حفظ کنند و زینت خود را آشکار نسازند مگر آنچه که (طبیعتاً) ظاهر است...»
این آیات بیانگر ارزش حیا و عفت هستند که نشان‌دهنده شرم مثبت است که انسان را از گناه بازمی‌دارد.
2. پذیرش نقص‌ها و اشتباهات انسانی (توبه و استغفار)
یکی از بزرگترین دلایل شرم کاذب، عدم پذیرش نقص‌ها و اشتباهات گذشته یا حال است. انسان ذاتاً جایزالخطا است و کمال مطلق تنها از آن خداوند است. اسلام با ارائه مفهوم "توبه" و "استغفار"، راهی برای پاک شدن از گناهان و رهایی از بار سنگین شرم ناشی از آنها فراهم کرده است. وقتی فرد از گناهانش توبه می‌کند و از خدا طلب بخشش می‌نماید، خداوند وعده آمرزش داده است، و این یعنی دلیلی برای حمل بار شرم گذشته نیست.
توبه و بازگشت خالصانه به سوی خداوند، نه تنها گناهان را پاک می‌کند، بلکه آرامش روحی عمیقی به همراه دارد و احساس شرم را از بین می‌برد.
قُلْ یَا عِبَادِیَ الَّذِینَ أَسْرَفُوا عَلَیٰ أَنفُسِهِمْ لَا تَقْنَطُوا مِن رَّحْمَةِ اللَّهِ ۚ إِنَّ اللَّهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِیعًا ۚ إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ(2)
«بگو ای بندگان من که بر خود زیاده‌روی کرده‌اید (و گناه کرده‌اید)! از رحمت خدا نومید نشوید، همانا خداوند همه گناهان را می‌آمرزد؛ زیرا او بسیار آمرزنده و مهربان است.»
این آیه به وضوح نشان می‌دهد که حتی با وجود گناهان بزرگ، جایی برای ناامیدی نیست و خداوند آماده بخشش است. این وعده الهی، بزرگترین عامل برای رهایی از شرم گناهان گذشته است.
3. توکل به خداوند و اعتماد به رحمت او
شرم کاذب اغلب ریشه در نگرانی از قضاوت و نگاه مردم دارد. وقتی انسان بیش از حد به نظر دیگران اهمیت می‌دهد، از ترس سرزنش یا تحقیر، از انجام بسیاری از کارها باز می‌ماند. اسلام به ما می‌آموزد که معیار اصلی رضایت خداوند است و توکل به او، انسان را از اسارت نگاه مردم رها می‌کند. کسی که به خدا توکل دارد، می‌داند که خداوند بهترین یاور و پشتیبان اوست و قضاوت نهایی با اوست. با توکل بر خدا، انسان شجاعت پیدا می‌کند تا در مسیر حق حرکت کند، حتی اگر با مخالفت مردم روبرو شود. این امر به کاهش ترس از قضاوت و در نتیجه، کاهش شرم کاذب کمک می‌کند.
وَمَن یَتَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ ۚ إِنَّ اللَّهَ بَالِغُ أَمْرِهِ ۚ قَدْ جَعَلَ اللَّهُ لِکُلِّ شَیْءٍ قَدْرًا(3)
«و هر کس بر خدا توکل کند، او برای وی کافی است؛ قطعاً خداوند کار خود را به انجام می‌رساند. همانا خداوند برای هر چیزی اندازه‌ای قرار داده است.»
این آیه اطمینان خاطر می‌دهد که اگر به خدا تکیه کنیم، او کفایت می‌کند و ما را از وابستگی به قضاوت‌های انسانی که ممکن است باعث شرم شود، بی‌نیاز می‌سازد.
4. تمرکز بر جنبه‌های مثبت و توانمندی‌ها (شکرگزاری)
شرم اغلب ما را به سمت دیدن نیمه خالی لیوان و تمرکز بر کاستی‌ها و ضعف‌ها سوق می‌دهد. اسلام بر شکرگزاری بابت نعمت‌ها، استعدادها و توانایی‌هایی که خداوند به ما عطا کرده، تأکید فراوان دارد. شکرگزاری، دید انسان را تغییر می‌دهد و او را متوجه ارزش و جایگاه خود می‌کند، که این خود به کاهش احساس بی‌ارزشی و شرم کمک می‌کند.
با تمرکز بر داشته‌ها و شکرگزاری بابت آنها، احساس مثبتی نسبت به خود پیدا می‌کنیم و کمتر دچار شرم کاذب می‌شویم.
وَإِذْ تَأَذَّنَ رَبُّکُمْ لَئِن شَکَرْتُمْ لَأَزِیدَنَّکُمْ ۖ وَلَئِن کَفَرْتُمْ إِنَّ عَذَابِی لَشَدِیدٌ(4)
«و (به خاطر بیاورید) هنگامی را که پروردگارتان اعلام داشت: اگر شکرگزاری کنید، (نعمت خود را) بر شما خواهم افزود؛ و اگر ناسپاسی کنید، مجازاتم شدید است!»
شکرگزاری نه تنها نعمت‌ها را زیاد می‌کند، بلکه احساس رضایت و عزت نفس را نیز در انسان تقویت می‌کند و جایگاهی برای شرم از کاستی‌های فرضی باقی نمی‌گذارد.
5. خودسازی و اصلاح رفتار
اگر شرم فرد ناشی از یک رفتار غلط، یک عادت ناپسند یا نقصی در خود است که قابل اصلاح است، بهترین راه برای غلبه بر این شرم، اقدام عملی برای اصلاح است. اسلام انسان را به تهذیب نفس، کسب علم و عمل صالح تشویق می‌کند. هر گام در مسیر خودسازی، احساس ارزشمندی و اعتماد به نفس را افزایش می‌دهد و به تدریج شرم را از بین می‌برد.
با تلاش برای بهبود خود، چه از نظر اخلاقی، علمی یا مهارتی، احساس قدرت و توانمندی می‌کنیم که این خود، پادزهری قوی برای شرم است.
وَنَفْسٍ وَمَا سَوَّاهَا
فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَتَقْوَاهَا
قَدْ أَفْلَحَ مَن زَکَّاهَا
وَقَدْ خَابَ مَن دَسَّاهَا(5)
به زمین سوگند و آنکه آن را گسترانید، به نفس سوگند و آنکه آن را سامان داد.، پس پلیدی‌ها و پاکی‌هایش را به او الهام کردو کسی که آن را [به آلودگی ها و امور بازدارنده از رشد] بیالود [از رحمت حق] نومید شد.
این آیات نشان می‌دهند که رستگاری در تزکیه و پاکسازی نفس است. کسی که نفس خود را از آلودگی‌ها پاک کند، از احساس شرم ناشی از آنها رها می‌شود و به رستگاری و موفقیت می‌رسد.
با این رویکرد جامع اسلامی، می‌توان با احساس شرم به نحو مؤثری مقابله کرد و به جای آن، حیای سازنده و عزتمندی واقعی را در خود پرورش داد.
پی نوشت:
1.سوره نور/آیه 30 و 31
2.سوره زمر/ آیه 53
3.سوره طلاق/ آیه 3
4.سوره ابراهیم/ آیه 7
5.سوره شمس/آیه6-9