مرگ سیاه یا طاعون سیاه یک بیماری واگیردار است که شیوع آن در سال‌های 1347 تا 1351 یکی از تراژدیک‌ترین و هولناک‌ترین رخدادهای جهان را رقم زد و باعث مرگ میلیون‌ها نفر در اروپا، آسیا و آفریقا شد. هرچند این اولین باری نبود که شیوع طاعون سیاه در سطحی گسترده و مرگبار شکل می‌گرفت اما این رخداد به مرگ بیش از یک چهارم مردم اروپا منجر شد و باعث بحران‌های اقتصادی، اجتماعی و مذهبی شد
در قرن چهاردهم میلادی، جهان با بحرانی بی‌سابقه روبه‌رو شد. بیماری‌ای ناشناخته، بی‌رحم و مرگبار از شرق به غرب حرکت کرد و در مسیر خود تمدن‌ها را لرزاند. ابتدا در سرزمین‌های آسیای مرکزی، سپس در بندرهای دریای سیاه، و در نهایت در قلب اروپا، نشانه‌های بیماری ظاهر شد: تب شدید، تورم‌های دردناک، خونریزی، و مرگ در عرض چند روز.
شهرها یکی پس از دیگری در سکوت فرو رفتند. خیابان‌ها خالی شدند، بازارها تعطیل، و کلیساها پر از زمزمهٔ دعا. ناقوس‌ها بی‌وقفه به صدا درآمدند، نه برای مراسم، بلکه برای اعلام مرگ. اجساد در گاری‌ها جمع‌آوری می‌شدند، گورها دسته‌جمعی حفر می‌شدند، و هیچ‌کس از آینده مطمئن نبود.
بیماری از طریق کک‌های آلوده روی بدن موش‌ها منتقل می‌شد. بازرگانان، سربازان، و کاروان‌ها ناخواسته حامل مرگ بودند. هیچ دارویی مؤثر نبود، و درمان‌های سنتی بی‌نتیجه. برخی شهرها قرنطینه شدند، برخی دیگر درهای خود را بستند، اما هیچ دیواری مانع گسترش بیماری نشد.
در دل این تاریکی، ساختارهای اجتماعی دگرگون شد. کمبود نیروی کار باعث افزایش ارزش کار شد، قدرت کلیسا زیر سؤال رفت، و باورهای مردم تغییر کرد. مرگ سیاه نه تنها جان میلیون‌ها نفر را گرفت
شیوع
شیوع مرگ سیاه در قرن چهاردهم میلادی با سرعتی بی‌سابقه از آسیای مرکزی آغاز شد و از طریق مسیرهای تجاری مانند جاده ابریشم و کشتی‌های دریای سیاه به اروپا، خاورمیانه و شمال آفریقا گسترش یافت. این بیماری که عامل آن باکتری یرسینیا پستیس بود، ابتدا در بندرهای مدیترانه‌ای ظاهر شد و سپس در عرض چند سال سراسر اروپا را درنوردید. شهرها یکی پس از دیگری درگیر شدند، جمعیت‌ها به شدت کاهش یافتند، و هیچ دیواری یا قرنطینه‌ای نتوانست مانع گسترش آن شود
نکات
- زمان وقوع: بین سال‌های ۱۳۴۷ تا ۱۳۵۳ میلادی، در اوج قرون وسطی.
- عامل بیماری: باکتری Yersinia pestis که از طریق کک‌های آلوده روی بدن موش‌ها منتقل می‌شد.
- انواع طاعون:
- خیارکی: تورم غدد لنفاوی، تب شدید.
- ریوی: انتقال از طریق تنفس، بسیار کشنده.
- سپتی‌سمیک: ورود باکتری به خون، مرگ ناگهانی.
- راه‌های انتقال: تماس با افراد آلوده، قطرات تنفسی، گزش کک‌ها، و حمل‌ونقل تجاری.
- تلفات انسانی: حدود ۷۵ تا ۲۰۰ میلیون نفر در اوراسیا جان باختند؛ اروپا حدود ۵۰٪ جمعیت خود را از دست داد.
- تأثیر بر ایران: شهرهایی مانند تبریز، شیراز و اصفهان دچار کاهش شدید جمعیت شدند.
- تأثیرات اجتماعی:
- کاهش نیروی کار و افزایش دستمزدها.
- تضعیف قدرت کلیسا و افزایش شک به نهادهای مذهبی.
- رشد عرفان، خرافات و جنبش‌های مردمی.
- تغییرات فرهنگی: هنر و ادبیات به سمت مضامین مرگ، رستگاری و ترس از آخرت گرایش یافت.
- نام‌گذاری: اصطلاح «مرگ سیاه» از قرن هفدهم رایج شد، به‌دلیل ظاهر تیره و خون‌آلود بیماران.