به گزارش خبرگزاری تسنیم از زاهدان، گاو سیستانی تنها یک دام نیست بلکه نمادی زنده از پیوستگی انسان و طبیعت در کرانه‌های هیرمند است. دامدارانی که نسل در نسل از این نژاد نگهداری کرده‌اند، می‌گویند گاو سیستانی با بدنی مقاوم، توان بالای تولید گوشت و سازگاری با چراگاه‌های کم‌آب، ستون معیشت خانواده‌های روستایی و طبعاً عنصر مهمی در امنیت غذایی محلی بوده است.
یافتن پیکره‌های سفالین و نگاره‌های گاو کوهان‌دار در محوطه باستانی شهر سوخته، حکایت پیوند دیرپای انسان سیستان با این حیوان را بازگو می‌کند. این آثار باستانی که به بیش از پنج هزار سال پیش بازمی‌گردند، نشان می‌دهند گاوهایی شبیه به گاو سیستانی از روزگاران کهن در اقتصاد و مناسک اجتماعی ساکنان این دشت حضور داشته‌اند؛ دام‌هایی که برای شخم‌زدن زمین‌های سخت، باربرداری و تولید غذا شناخته می‌شدند. به عبارت دیگر، گاو سیستانی عضو بنیان‌گذاری است که تمدن هامون بر آن ساخته شده است.
چرا این نژاد مهم است؟
ویژگی‌ای که گاو سیستانی را از دیگر نژادها متمایز می‌سازد مقاومت بالا در برابر گرما، تشنگی و تغذیه کم‌ثمربخش است. دامدار محلی می‌گوید: «وقتی بقیه دام‌ها را باید هفته‌ای چند بار آب بدهی، این یکی با آب کمتر هم می‌سازد.» این سازگاری به تولید مقرون‌به‌صرفه گوشت و کاهش هزینه‌های خوراک و نگهداری می‌انجامد؛ ویژگی‌هایی که در مناطق محروم و کم‌آب، ارزش استراتژیک امنیت غذایی را بالا می‌برد.
اما این تاب‌آوری تاریخی در سال‌های اخیر تحت فشار قرار گرفته است. کاهش آب رود هیرمند، خشک شدن تالاب هامون و تکرار خشکسالی‌های پی‌درپی، منابع طبیعی تأمین علوفه و آب دام را به شدت تضعیف کرده‌اند.
دامداران روایت می‌کنند که مراتع در حال تبدیل به خاک‌ریز و حتی ماسه‌زارند و هزینه تأمین کنسانتره و علوفه‌های جایگزین چند برابر شده است. نتیجه این فشارها: کاهش آمار دام‌ها در برخی روستاها، فروش اضطراری گله‌ها و کوچک‌شدن سرمایه خانوارهایی که پیش‌تر بر پایه دامداری زندگی می‌کردند.
کاهش جمعیت گاو سیستانی فراتر از یک مسئله زیست‌محیطی یا کشاورزی است؛ پیامدهای اجتماعی دارد. وقتی گله‌ای فروخته یا معدوم می‌شود، خانواده‌ها نه تنها سرمایه مالی از دست می‌دهند، بلکه هویت شغلی و مسیر انتقال مهارت‌های دامداری به نسل بعد را هم از دست می‌دهند. در نتیجه، مهاجرت اجباری به شهرها، فشار بر بازار کار شهری و از هم گسیختگی بافت روستایی به‌سرعت افزایش می‌یابد.
با وجود خطرها، گاو سیستانی فرصت‌هایی برای توسعه محلی فراهم می‌آورد. این نژاد می‌تواند محور برنامه‌های اقتصاد مقاومتی، احیای زنجیره ارزش گوشت محلی و برندسازی منطقه‌ای باشد؛ از ایجاد تعاونی‌های دامپروری و کشت علوفه کم‌آب‌خواه تا معرفی محصولات تحت نشان «محصول سیستانی» برای بازارهای داخلی. دامداران و کارشناسان محلی بر این باورند که اگر حمایت‌های فنی، مالی و بازاریابی به‌موقع انجام شود، این نژاد می‌تواند نقش محوری در توسعه پایدار منطقه ایفا کند.
گاو سیستانی میراث پنج هزار ساله شرق ایران در آستانه احیا
رئیس پژوهشگاه زابل در گفت‌وگو با خبرنگار تسنیم اظهار داشت: گاو سیستانی نه‌تنها یک دام بومی، بلکه گنجینه‌ای زنده از تاریخ، فرهنگ و ژنتیک ایران‌زمین است که با تلاش‌های علمی و حفاظتی، از مرز انقراض نجات یافته و به‌عنوان یک ذخیره ژنتیکی ملی و بین‌المللی در حال احیاست.
بابک نصرتی اظهار داشت: گاو سیستانی سرمایه‌ای تاریخی با قدمتی بیش از پنج هزار سال در شرق ایران است که تنها یک نژاد دام محسوب نمی‌شود، بلکه میراثی زنده از تاریخ، فرهنگ و هویت مردم سیستان به شمار می‌رود. حفظ این نژاد، در واقع پاسداری از بخشی از هویت کهن ایران‌زمین است.
وی افزود: بر اساس شواهد باستان‌شناسی، نژاد سیستانی یکی از قدیمی‌ترین نژادهای اهلی شده در ایران است که طی هزاران سال در اقلیم خشن و گرم منطقه سیستان تکامل یافته و نقشی کلیدی در بقا و توسعه تمدن در شرق کشور ایفا کرده است.
رئیس پژوهشگاه زابل تصریح کرد: با قطع جریان آب رودخانه هیرمند و خشک شدن دریاچه هامون با وسعت بیش از 500 هزار هکتار، جمعیت گاو سیستانی که از علوفه‌های طبیعی این تالاب تغذیه می‌کرد، به‌شدت کاهش یافت و از بیش از 100 هزار رأس در گذشته، به چند هزار رأس در حال حاضر رسیده است.
پژوهشگاه زابل پرچم‌دار نجات نژاد اصیل ایرانی
نصرتی افزود: علاوه بر خشکسالی، ورود بی‌ضابطه تلقیح مصنوعی با اسپرم نژادهای وارداتی نیز اصالت ژنتیکی گاو سیستانی را تهدید کرده است. با این حال، پژوهشگاه زابل با همکاری مرکز تحقیقات کشاورزی سیستان، با جمع‌آوری و نگهداری از هسته‌های اصیل این نژاد بومی، گام‌های مؤثری در مسیر حفاظت و احیای آن برداشته است.
وی ادامه داد: متأسفانه عواملی چون فقر اقتصادی دامداران، خشکسالی‌های پیاپی در منطقه هامون، ورود نژادهای خارجی و انجام دورگه‌گیری‌های غیراصولی، روند کاهش جمعیت این نژاد را تشدید کرده است و در صورت بی‌توجهی، خطر انقراض کامل آن دور از انتظار نیست.
رئیس پژوهشگاه زابل خاطرنشان کرد: گاو سیستانی به دلیل سازگاری بالا با محیط، ژن‌های مقاومت منحصربه‌فرد، توان تولیدمثلی بالا و قابلیت استفاده در برنامه‌های اصلاح نژاد، یک ذخیره ژنتیکی بی‌بدیل در سطح ملی و بین‌المللی محسوب می‌شود. حفظ این نژاد، در حقیقت بیمه‌ای برای آینده دامپروری کشور در برابر تغییرات اقلیمی و حفظ تنوع زیستی است.
وی افزود: پژوهشگاه زابل از دهه 1380 با راه‌اندازی پژوهشکده دام‌های خاص، اقدام به جمع‌آوری و نگهداری از جمعیت خالص گاو سیستانی از حاشیه دریاچه هامون کرده و توانسته با پایش ژنتیکی مداوم، از ورود هرگونه ناخالصی به این نژاد جلوگیری کند. به گفته نصرتی، این مرکز اکنون یکی از معدود پایگاه‌های علمی کشور است که توانسته ذخیره‌ای اصیل و خالص از نژاد بومی سیستانی را حفظ کند.
نصرتی تصریح کرد: بدون تردید بزرگ‌ترین دستاورد پژوهشگاه زابل در سال‌های اخیر، نجات گاو سیستانی از مرز انقراض و احیای جمعیت آن است. این نژاد امروز نه‌تنها در سطح ملی، بلکه در عرصه بین‌المللی نیز به‌عنوان میراث ژنتیکی ارزشمند ایران شناخته می‌شود و ثبت رسمی آن به‌عنوان یکی از ذخایر ژنتیکی جهان در دستور کار قرار دارد.
وی در پایان گفت: پژوهشگاه زابل مصمم است با تداوم تحقیقات ژنتیکی، توسعه بانک اسپرم اصیل و اجرای برنامه‌های اصلاح نژادی، مسیر احیای کامل نژاد گاو سیستانی را هموار کند تا این میراث کهن شرق ایران، بار دیگر در چرخه تولید و زندگی مردم منطقه نقش‌آفرین شود.
تنها نژاد گاوی جهان که از نی‌زار تغذیه می‌کند
رئیس پژوهشکده دام‌های خاص پژوهشگاه زابل نیز در گفت‌وگو با تسنیم اظهار داشت: با خشک‌شدن تالاب بین‌المللی هامون و قطع آب هیرمند، حیات نژاد اصیل گاو سیستانی که تنها نژاد گاوی جهان قادر به تغذیه از نی‌زار محسوب می‌شود، به‌شدت در خطر قرار گرفته و جمعیت آن از بیش از 200 هزار رأس در دهه‌های گذشته، به چند هزار رأس کاهش یافته است.
رضا زابلی گفت: با خشک‌شدن تالاب بین‌المللی هامون و قطع جریان آب رودخانه هیرمند، بحرانی عمیق برای حیات نژاد بومی گاو سیستانی ایجاد شده است. هامون قرن‌ها منبع اصلی تأمین علوفه و زیستگاه طبیعی این دام بود و خشک شدن آن، معیشت هزاران خانوار دامدار سیستانی را با تهدید جدی روبه‌رو کرده است.
وی افزود: کاهش شدید منابع علوفه و افزایش هزینه خوراک دام، بسیاری از دامداران را ناگزیر به فروش یا ذبح گاوهای خود کرده و همین امر موجب شده جمعیت نژاد گاو سیستانی از بیش از صدهزار رأس در گذشته به تنها چند هزار رأس برسد.
رئیس پژوهشکده دام‌های خاص پژوهشگاه زابل تأکید کرد: علاوه بر بحران خوراک، دامداران منطقه با کمبود آب آشامیدنی برای دام‌های خود نیز مواجه‌اند. افزایش قیمت نهاده‌های دامی و هزینه‌های نگهداری، فشار اقتصادی مضاعفی را بر این قشر زحمت‌کش وارد کرده است.
نژادی با ویژگی‌های منحصر به فرد
زابلی درباره ویژگی‌های این نژاد گفت: گاو سیستانی دارای کوهان بزرگ، غبغب آویزان، گردن کوتاه و پاهای عضلانی است. رنگ غالب بدن آن سیاه بوده اما رنگ‌های خرمایی، ابلق و بور نیز در میان جمعیت آن مشاهده می‌شود. از دیگر ویژگی‌های برجسته این دام، توانایی منحصربه‌فرد در تغذیه از علوفه‌های کم‌ارزش مانند نی و کاه است که برای نژادهای دیگر قابل هضم نیست.
وی تصریح کرد: ساختار دهان، زبان و دستگاه گوارش این نژاد به نحوی تکامل یافته که آن را به تنها نژاد گاوی جهان با توان تغذیه از نی‌زار تبدیل کرده است. این ویژگی سبب کاهش چشمگیر هزینه‌های تغذیه و در نتیجه پایین بودن قیمت تمام‌شده گوشت آن شده است.
زابلی خاطرنشان کرد: مقاومت بالای گاو سیستانی در برابر بیماری‌هایی مانند تب برفکی و انگل‌ها نیز از دیگر مزایای مهم این نژاد است؛ به نحوی که در زمان شیوع بیماری، کمترین موارد ابتلا بین گله‌های سیستانی گزارش می‌شود. پوست ضخیم، عضلات زیرپوستی و لرزش مداوم بدن دام نیز مانع نشستن حشرات و انتقال بیماری‌های انگلی می‌شود.
رئیس پژوهشکده دام‌های خاص ادامه داد: این نژاد به‌دلیل مقاومت بالا در برابر نوسانات شدید دمایی، از جمله گرمای طاقت‌فرسا و طوفان‌های شن، بدون افت تولید قادر به ادامه حیات است و از همین‌رو گزینه‌ای ایده‌آل برای پرورش در مناطق خشک و کم‌آب کشور به شمار می‌رود.
وی افزود: گاو سیستانی در سخت‌ترین شرایط نیز توانایی تولید مثل خود را حفظ می‌کند و مشکل سخت‌زایی در آن تقریباً مشاهده نمی‌شود؛ در حالی‌که در نژادهای تجاری، بیش از نیمی از زایش‌ها با دشواری همراه است. همین ویژگی‌ها، این نژاد را به گزینه‌ای اقتصادی و کم‌هزینه برای دامداران منطقه تبدیل کرده است.
پ
خشکسالی هامون نژاد 5 هزار ساله گاو سیستانی را تا مرز انقراض کشاند
زابلی با اشاره به رفتار مادری این دام گفت: گاوهای سیستانی از گوساله‌های خود به‌خوبی مراقبت می‌کنند و میزان تلفات در میان گوساله‌های این نژاد بسیار پایین است. این دام، به‌دلیل توان زیستی بالا در گرما، کم‌آبی و بادهای شدید، به نماد مقاومت مردم سیستان تبدیل شده است و یادآور این حقیقت است که زندگی در این سرزمین، گرچه دشوار، اما ممکن است.
وی بیان کرد: خشکسالی، فقر اقتصادی، تخریب جایگاه‌های دامی و کمبود امکانات نگهداری، شرایط پرورش این نژاد را بیش‌ازپیش دشوار کرده است. برای جلوگیری از انقراض این نژاد ارزشمند، اعطای تسهیلات کم‌بهره، بهسازی زیرساخت‌های دامداری، تأمین خوراک حمایتی و برنامه‌ریزی ملی ضروری است.
رئیس پژوهشکده دام‌های خاص تصریح کرد: در دهه‌های 60 و 70 شمسی جمعیت گاو سیستانی به حدود 200 هزار رأس می‌رسید، اما اکنون تنها چند هزار رأس از آن باقی مانده و جمعیت اصیل آن صرفاً در پژوهشکده دام‌های خاص پژوهشگاه زابل و مرکز تحقیقات کشاورزی سیستان حفظ می‌شود.
نژادی با گوشت ارزان، باکیفیت و بازارپسند
زابلی با ابراز امیدواری نسبت به احیای دوباره دریاچه هامون گفت: اگر هامون دوباره زنده شود، هزاران دامدار سیستانی به زندگی خود بازمی‌گردند و گاو سیستانی بار دیگر می‌تواند در نیزارهای آن بخرامد. حفظ این نژاد به معنای حفظ بخشی از حیات طبیعی و فرهنگی سیستان است.
وی ادامه داد: کشور ما سالانه میلیون‌ها تن پسماند کشاورزی از محصولات نیشکر، غلات و باغی تولید می‌کند که ارزش غذایی پایینی دارند. توسعه پرورش نژاد سیستانی در این مناطق می‌تواند با بهره‌گیری از همین پسماندها، تولید گوشت ارزان، کاهش وابستگی به واردات و ایجاد اشتغال پایدار را به دنبال داشته باشد.
رئیس پژوهشکده دام‌های خاص در پایان گفت: گاو سیستانی با قابلیت زایش سالیانه و گوشت باکیفیت دارای بافت مرمری(ماربلینگ)، از بازارپسندی بالایی برخوردار است. همچنین این نژاد روزانه حدود 7 کیلوگرم شیر با چربی بالای پنج درصد تولید می‌کند که در تهیه فرآورده‌های محلی همچون کره سیستانی و روغن زرد نقش محوری دارد. این ویژگی‌ها نشان می‌دهد که گاو سیستانی، گنجینه‌ای ژنتیکی و اقتصادی است که حفظ آن، آینده دامپروری شرق ایران را تضمین می‌کند.
گام‌های حفاظتی و پیشنهادی کارشناسی و تجربه‌های بین‌المللی برای الگوگیری
متخصصان دامپروری و فعالان محلی پیشنهادهای مشخصی شامل «ایجاد بانک ژن و برنامه‌های انتخاب هدفمند برای نگهداری صفات مقاوم، توسعه شبکه‌های تأمین علوفه پایدار از طریق کشت گونه‌های مقاوم به خشکی، استفاده از پس‌مانده‌های کشاورزی، ارائه یارانه و بیمه محصولات دامی برای جلوگیری از فروش اضطراری گله‌ها، توانمندسازی دامداران با آموزش‌های فنی در زمینه مدیریت آب، تغذیه کم‌مصرف و بهداشت دام و در نهایت سرمایه‌گذاری در زنجیره فرآوری و بازاریابی برای افزایش ارزش افزوده گوشت و محصولات لبنی محلی» را مطرح می‌کنند که هم حفظ ژن نژاد را تضمین کند و هم بهره‌وری را افزایش دهد.
در نقاط خشک دیگر جهان مثلاً بخشی از آسیای مرکزی و شمال آفریقا، تجربه‌هایی در حفاظت از نژادهای مقاوم اقلیمی وجود دارد؛ از ایجاد بانک‌های ژن و پایلوت‌های تغذیه کم‌آب تا توسعه برندهای محلی و مسیرهای صادراتی کوچک. سازگاری این رویکردها با شرایط سیستان نیازمند بومی‌سازی دقیق است، اما تجربه نشان می‌دهد تلفیق حمایت علمی و طرح‌های اقتصادی می‌تواند مسیر بقای این نژاد را هموار کند.
«ما به این گاو وابسته‌ایم؛ نان‌مان از همین است»؛ این جمله تکراری بسیاری از دامداران است. یکی از آنها به خبرنگار تسنیم گفت: در صورت ادامه روند فعلی خشکسالی و عدم حمایت، مجبور خواهم شد گام‌هایم را بفروشم و شاید شغل نسل در نسل خود را از دست بدهم. با این حال، همان دامدار نیز با اشاره به برنامه‌های پیشنهادی تقویت تولید علوفه و احتمال ایجاد تعاونی‌ها افزود: اگر کمک کنند و آموزش بدهند، می‌توانیم این گاو را نگه داریم.
نقش دستگاه‌های محلی و ملی؛ از سیاست تا عمل
نجات گاو سیستانی نیازمند اراده سازمانی و تخصیص منابع است؛ وزارت جهاد کشاورزی، سازمان محیط‌زیست، استانداری و نهادهای غیردولتی باید برنامه‌ای هماهنگ برای تأمین آب اندک ولی پایدار، توسعه علوفه سازگار و حمایت‌های مالی ترتیب دهند. اجرای پروژه‌های کوچک پایلوت مانند کشت آزمایشی گونه‌های مقاوم یا راه‌اندازی صندوق‌های حمایتی برای دامداران می‌تواند ظرف یک تا سه سال اثرات مثبت ملموسی داشته باشد.
گاو سیستانی میراثی زنده و مولد است که اگر مورد حمایت قرار گیرد می‌تواند از یک عنصر آسیب‌پذیر به موتور کوچک ولی مؤثر توسعه روستایی تبدیل شود. حفاظت از این نژاد صرفاً حفظ یک گونه دامی نیست؛ حفاظت از بخش مهمی از هویت اقتصادی و فرهنگی سیستان است.
وقتی سربنیان‌های تمدن شهر سوخته به ما یادآوری می‌کنند که هزاران سال پیش نیز گاوهایی شبیه به گاو سیستانی در این سرزمین زیسته‌اند، باید بپذیریم که مسئولیتی تاریخی بر دوش داریم و آن نگه‌داشتن میراث زراعی-دامی هامون در برابر طوفان تغییر اقلیم و سیاست‌های کوتاه مدت است. حمایت هدفمند، اجرای برنامه‌های حفاظتی-اقتصادی و مشارکت دامداران می‌تواند تضمین کند که نسل‌های بعدی نیز این گاو مقاوم را به‌عنوان سرمایه‌ای زنده در چرخه معیشت سیستان خواهند دید؛ نه به‌عنوان خاطره‌ای از گذشته!
انتهای پیام/.